Me he miki ʻana aku o ke au a kā hou mai e hoʻolauwiliwili ana iā loko o ka moana a laʻi hou mai, pēlā pū nō hoʻi ka mikiʻala a ohohia i ka hana ʻana aku o aumiki ma nā hana e hāpai ʻia aʻe ai ka ʻāina, mauli, a nohona. Ma ka ʻaha pāpāiaʻawa, he wai hou ʻāwili ʻia me ka wai huaʻai noni ke aumiki i mālama kaʻawale ʻia ma ka ʻumeke; a ʻo ua aumiki nei ke inu ʻia e ʻole ai ka ʻawaʻawa o ka ʻapu ʻawa. ʻO ua aumiki ʻana a ke kanaka i ke aumiki noni ke keʻehina o ka ʻaha ʻawa e wāhi ai ka ʻaha, e noa ai ka hoʻomau aku. Ua ʻike ʻia ua aumiki ʻana a ke kanaka i ka ʻawa ma “Ka Moolelo o Kamehameha” penei:
A mama ihola ʻo Kamehameha i ka ʻawa. A pau ka mama ʻana, aumiki nō hoʻi a maikaʻi, a kāheʻe nō hoʻi a kū i ka ʻapu.
E like nō me ka ʻole ʻana o ka ʻawaʻawa o ka ʻawa i ke aumiki noni, pēlā pū kā aumiki nei e hoʻolako aku ai i ka lehulehu–he aumiki ʻāina, he aumiki mauli, a he aumiki nohona, e ʻole ai ka ʻawaʻawa, a e momona ai ka neʻepapa ʻana i mua, e like nō me kā Kamoʻoinanea aʻoaʻo ʻana iā ʻAukelenuiaīkū ma “He Moʻolelo o Aukelenuiaiku” pēia:
Ma ʻaneʻi kāua e noho ai, a pau ka hana ʻana mai o ka ʻawa, a laila, hele aku ʻoe a ka puka. A hiki ʻoe ma ka puka, a laila, hāʻawi mai ka wai iā ʻoe, he wai aumiki ia, hoʻolei aku nō ʻoe, nanao hou aku nō kō lima, a i hāʻawi hou mai auaneʻi iā ʻoe i ka wai i loko o ka [huewai], a laila, ʻo ka wai ola kā hoʻi ia a Kāne, lawe mai ʻoe.
Kau mau ka manaʻo o kānaka ma nā hana nonenone liʻiliʻi o kēlā lā kēia lā e paʻa ai ke ola; a i kekahi manawa, he liʻiliʻi nō hana e nanea ai ka manaʻo a e leʻa ai hoʻi kānaka. ʻO ia hana nanea o ka manaʻo kā aumiki mea e hoʻolako aku nei–he aumiki manaʻo e lana aʻe ai ka naʻau.
aumiki
No Ka Pūkolu
He hana koʻikoʻi kā aumiki e lawelawe aku nei, no ka mea, ma laila kekahi noke ʻana i ka holomua hou aku o ka ʻōlelo Hawaiʻi a hoʻokuluma ʻia.
He huina kēia i ulu mai loko mai o ka ʻiʻini e kūkulu ma luna o nā kahua ʻike i aʻo ʻia ma nā pōʻai hoʻōla ʻōlelo a ʻike Hawaiʻi ʻokoʻa o mākou.
I loko o kā mākou mau hana kaʻawale, ʻo nā papahana aukahi hoʻōla ʻōlelo Hawaiʻi ma Hilo kahi i pili pinepine ai ko mākou mau kuleana; a no laila hoʻi, ʻo Hilo Hanakahi kahi i hilo ʻia ai kā mākou pilina a ʻoʻoleʻa ma luna o kekahi i kekahi e manana aku ai ka ʻōlelo ma kēia kino hou, ʻo aumiki.
Ma ke ʻano he hoa hele pū no kā mākou mau hana hoʻōla ʻōlelo, he aumiki kūpono loa ʻo aumiki e hāpai hou ʻia ai ai ka ʻōlelo Hawaiʻi ma kekahi pōʻaiapili a hōnuanua e ʻike pinepine ʻole ʻia nei.
Kuʻulei
Bezilla
Mea Kākau
He kamalani ʻo Kuʻulei Bezilla i hānai ʻia na ka Uluau o ka ʻāina hoʻopulapula ʻo Keaukaha. He haumāna kaiapuni ʻo ia ma ke kula kaiapuni o Keaukaha i puka me nā kēkelē laepua Haʻawina Hawaiʻi a Kālaiʻāina ma ke Kulanui o Hawaiʻi ma Hilo, a me ke kēkelē laeoʻo ma ke Kālaiʻāina ʻŌiwi ma ke Kulanui o Hawaiʻi ma Mānoa. Iā ia e haumāna laeoʻo ana i komo a hoʻoikaika ai ʻo ia ma ka ʻoihana pāpaho ma lalo o ke aʻoaʻo o ʻŌiwiTV me ona pūkolu nāna i waele i ke ala pāpaho ʻōlelo a kuanaʻike Hawaiʻi ma Hawaiʻi nei no nā makahiki lōʻihi. ʻĀnō, he haumāna laeʻula ʻo Kuʻulei ma ka papahana laeʻula Hoʻōla ʻŌlelo a Moʻomeheu Hawaiʻi a ʻŌiwi ma Ka Haka ʻUla o Keʻelikōlani ma ke Kulanui o Hawaiʻi ma Hilo me ke kālele ma kāna mau hana hoʻōla ʻōlelo a kuanaʻike Hawaiʻi ma ke ao pāpaho. Me ka mau o nei maʻi ahulau kaulana o ka makahiki 2020 i noho paʻa ai ʻo Kuʻulei ma Hilo a hoʻomaka pū i ka hana ma ʻImiloa ma ke Kulanui o Hawaiʻi ma Hilo me ke kālele pū ʻana ma nā haʻawina e hoʻopōʻaiapili hou ʻia ai ka ʻike ao kilo hōkū o ke au nei ma luna o ke kahua ʻike Hawaiʻi me ka ʻāwili pū ʻia o ka ʻōlelo Hawaiʻi no ka lehulehu ākea.
ʻO ka hoʻopuka moʻolelo a hoʻolaukaʻi papahana kuanaʻike Hawaiʻi ma o nā keʻehina mauli Hawaiʻi kā Kuʻulei e kūlia mau ana ma nā pāhana e laʻa me: 1) Mele Ma Ka Lihiwai (he pūkaʻina wikiō mele me ko Hawaiʻi mau puolo kaulana nui o ke kālena), 2) What is Ola? (he moʻolelo wikiō e kālele ana ma luna o nā ʻano e ola maoli ai nā ʻōlelo ʻōiwi a puni ka honua, me ke kālele ma Hawaiʻi), 3) ʻAha Mokuola Honua (ka hoʻolaukaʻi ʻana i ia ʻaha e hoʻohui ana i nā alakaʻi hoʻōla ʻōlelo ʻōiwi a puni ka honua e kūkā a hoʻokahua ai i nā manaʻo a ala e ola ai nā ʻōlelo ʻōiwi ma nā pōʻaiapili like ʻole o ke ola). ʻO nā mākau hoʻolaukaʻi, hoʻopuka moʻolelo, a hoʻālohaloha pilina kanaka kā Kuʻulei e lawelawe ana ma nā pāhana pāpaho a kūlelepaho; a ʻo ia nō nā hiʻohiʻona e ʻāwili pū ʻia nei ma nā hana aumiki e leʻa ai hoʻi ka manaʻo a e kākoʻo aku ai i nā mākau hoʻoikaika kanaka.
Kamalani Johnson
Mea Kākau
He keiki noho papa ʻo Kamalani Johnson o ka makani ʻĀhiu o Kahana i hānau a hānai ʻia i loko o ka hoʻoilina palapala moʻolelo a kona mau kūpuna. He hua ʻo ia o ka Pūnana Leo o Koʻolauloa i hoʻomau aku i Ke Kula Kaiapuni ʻo Ānuenue a puka pono nō i Ke Kula Kiʻekiʻe ʻo Kamehameha ma Kapālama. Ma Hilo nō ʻo ia i hoʻopaʻa ai i kāna mau kēkelē laepua ma ka Haʻawina Hawaiʻi a me ke Kālaiʻōlelo ma lalo o Ka Haka ʻUla o Keʻelikōlani a me ka ʻane paʻa ʻana mai o kāna kēkelē laeoʻo ma ka ʻŌlelo a Moʻokalaleo Hawaiʻi ma lalo o Ka Haka ʻUla o Keʻelikōlani. Iā ia nō e haumāna laepua ana i hoʻomaka ai ʻo ia i ke aʻo papa kulanui, a ma laila i kūlia ai kona ikaika no nā makahiki he nui a hiki i kēia. ʻO ka moʻolelo o ke kenekulia 19 ke kahua o kāna mau hana he kumu aʻo ʻōlelo Hawaiʻi a moʻokalaleo Hawaiʻi, a he kanaka hoʻomohala haʻawina a luna hoʻoponopono ʻōlelo Hawaiʻi no Ka Haka ʻUla o Keʻelikōlani.
I loko o kāna mau hana noiʻi a aʻo ʻōlelo, ʻāwili ʻo Kamalani i ka ʻike o nā kūpuna o ka wā ma mua i maunu e ulu aʻe ai ka hoihoi o ke kanaka e luʻu hou aku i ka ʻike o ke au i o kikilo aku i ahuwale ma nā hua i paʻa iā ia: 1) he 10 āna puke i kākau ai no nā moʻolelo Pele a me nā ʻoihana nowelo ma lalo o ka Hale Kuamoʻo; 2) he ʻōpaʻa moʻolelo (he 5 moʻolelo no Hawaiʻi Mokupuni) pana ʻāina ʻo “Pana Hawaiʻi” ma lalo o Hale Ulana; a me 3) nā pāhana unuhi ʻōlelo Hawaiʻi āna e laʻa ʻo Linguacious LLC (2 puke keiki no ke kanaka lau ʻōlelo), a me ka pāhana ʻĀkoʻakoʻa na Conservation International (he ʻōpaʻa ʻepekema kula waena). No ko Kamalani ʻike i nā ʻano poʻopoʻo like ʻole o ka ʻōlelo Hawaiʻi, he aʻo ʻōlelo a moʻokalaleo, he noiʻi ʻōlelo a moʻokalaleo, a he unuhi ʻōlelo Hawaiʻi, ʻo kāna pūʻolo nō ia e lawe nei he kahua no nā hana a aumiki e ʻauamo ai.
Kapuaonaona
Roback
Mea Kākau
He kaikamahine ʻo Kapuaonaona Roback i hānau a hānai ʻia na ka ʻehu kai o Kūpaka ma ka moku o ʻEwa, mokupuni ʻo Oʻahu. Ua pōmaikaʻi maoli ʻo ia i ka papahana hoʻōla ʻōlelo Hawaiʻi ʻoiai pēlā i launa ai kona mau mākua a hānai ʻia kā lāua mau keiki ma ka ʻōlelo o ka ʻāina. He haumāna ʻo ia o Ke Kula Kaiapuni ʻo Ānuenue i puka aku mai Ke Kula Kiʻekiʻe ʻo Kamehameha ma Kapālama. Hoʻomau akula nō a puka mai Ke Kulanui o Hawaiʻi ma Hilo me nā kēkelē laepua ma ka Haʻawina Hawaiʻi a me ka Moʻokalaleo Pelekānia. Ma hope pono iho nō ʻo ia i lilo ai he huʻeaʻo ma ʻŌiwi TV a hai manawa piha ʻia aku nō. Ua kaʻa he 6 makahiki o kona hana ʻana he Mea Hoʻopuka a Mea Kākau ma ʻŌiwi TV.
Ma o ka huakaʻi a ʻike maka i ka nani o nei honua poepoe i hoʻoulu aʻe ai ʻo Kapuaonaona i kona mau mākau hoʻokuana a hoʻokaʻa i ka ʻike. I Kuaihelani (Pihemanu) aku nei nō. He huakaʻi ʻōlelo Hawaiʻi o ka papahana Ola Nā Iwi i mea e noiʻi ai i nā hiʻohiʻona kuʻuna o ia ʻāina kupuna o kākou. I Kahoʻolawe aku nei nō me nā haumāna o Ka Haka ʻUla o Keʻelikōlani a me nā haumāna o Kawaihuelani. He huakaʻi launa ʻōlelo Hawaiʻi a waele i ke Ala Loa o Kanaloa. A lilo akula i Mea Hoʻopuka a Mea Kākau ma ʻŌiwi TV, i Tāmaki Makaurau, Aotearoa aku nei nō. He pāhana paʻi wikiō i nā kula Mānaiakalani e ʻimi ikaika ana i ke kāwili i ka ʻike ʻōiwi Polenekia me ka ʻenehana hou i mea e puka lanakila ai nā haumāna ma ka hoʻonaʻauao kula. I ka ʻĀinaʻōmaʻomaʻo, Katalonia, me Wale aku nei nō. He pāhana paʻi wikiō no nā kaʻakālai hoʻōla ʻōlelo o nā lāhui ʻōiwi o ia mau ʻāina. He haumāna kūmau ʻo Kapuaonaona ma ka hoʻoikaika i kona mau mākau noiʻi, kālailai, a hoʻokuanaʻike i puka mikololohua ai ka ʻōlelo. Walea ʻo ia i ka hoʻolohe, nānā, a kālailai pāpaho e ʻimi ai i nā ala e hoʻokaʻa noʻeau aku ai i ka ʻike i paʻa a ili iho nō mai kēia hanauana a i kekahi hanauna iho.