Hana Kahi ka Pono, no Hanakahi
He hoʻopili pinepine ʻia ka inoa ʻo Hanakahi me Hilo ma nā mele, nā ʻōlelo kaulana, a me ka walaʻau e holo ana i ka waha o kānaka, a no laila mai ka nīnau: ʻo wai ʻo Hanakahi? I ka wā e ʻoaka ai ka waha a puka mai ka ʻōlelo ʻo "Hilo Hanakahi," he ʻōlelo mau ʻia me ka piha haʻaheo o ka naʻau; a no laila hoʻi ka manaʻo o kō mea kākau e ʻimi aku a huʻe i nā manaʻo e kei mau ʻia ai ka haʻaheo i ko Hilo ʻāina.
Wikiō 1. No Hanakahi me Kalamakū Freitas
Wahi a ka moʻolelo kahiko, he kaulana ʻāina kaulana ʻo Hanakahi i noho i ka moku ʻo Hilo ma ka mokupuni ʻo Hawaiʻi. He aliʻi ʻoluʻolu, hoʻomanawanui, a he hoʻopono nō hoʻi i kāna mau hana a pau. Ma kona wā e noho ana, ʻo Waiākeakumuhonua ke aliʻi ʻai moku, a ʻo Piʻihonuaakalani ke kaukaualiʻi; a ma ka noho ʻana ma lalo o lāua, ʻo ka hauʻoli o lāua ka pula nui o kona maka, a ʻo ia hoʻi kāna i lawelawe aku ai me ka piha haʻaheo. Ua lilo ʻo Hanakahi, ʻo ia ke kaulana ʻāina nona ke kuleana ʻo ka hoʻoulu a hoʻomākaukau i nā koa o Hilo i mākaukau no ke kaua, no ka wā hoʻi e hui ai me nā hoa o nā moku ʻē aʻe paha. Aia ma ke kiʻi o lalo kekahi kuanaʻike o ko Hanakahi nānā ʻana:
I kekahi lā laʻi o Hilo––e kauaheahe ana ka makani, ʻaʻohe hoʻi mea e hopo ai––ua hele mai ʻelua keiki malihini no lāua nā inoa ʻo Kamiki lāua ʻo Makaʻiole mai Kona Kai ʻŌpua i ka Laʻi. He mau keiki kēia i hoʻoulu ʻia ko lāua ʻike a nui ma ka hoʻopāpā e ko lāua kupuna wahine ʻo Kauluhenuihihikoloiuka. No ka nui o ko lāua ʻike i ka hoʻopāpā, ua hoʻouna ʻia lāua i ka huakaʻi hoʻoponopono ʻāina, a ʻo ia ko lāua mea i holo ai i Hilo, i mea e hoʻoponopono ai i ka ʻāina. No ko Hanakahi lohe ʻana i ko lāua kāʻeʻaʻeʻa ʻana i ka hoʻopāpā, ʻupu ihola ka manaʻo i loko iho ona e hoʻāikāne me lāua, ʻoiai, ʻo ia paha ka pono no ko Hilo kini. I ka manaʻo nō naʻe o Waiākeakumuhonua me Piʻihonuaakalani, he paio ka pono i ʻike ʻia ka ikaika o ko Hilo kini.
I ka wā i hoʻokokoke ai ʻo Kamiki me Makaʻiole a hui me Hanakahi, he ʻimi hoʻāikāne kāna kiʻina mua. I ka ʻimi hoʻāikāne ʻana o Hanakahi, ʻo ka hōʻole ʻia akula nō ia e nā keiki ʻelua no ko lāua makemake e ʻike i ka ikaika a aho o Hanakahi, he hōʻailona hoʻi o ko Hilo kini. E like nō me ka loina mau o ka hoʻopāpā, he ʻike mua i ka ʻike i ka hoʻopāpā, ma hope hoʻi ka hoʻāikāne ʻana. I loko nō o ke pāonioni o kona naʻau, ʻo ka lōkahi nō ia o kona manaʻo e hoʻāʻo i kona ʻike no ko Hilo pono.
I ka makamua o ka hoʻopāpā ʻana, ua paʻa nā ʻaoʻao ʻelua: ʻo Hanakahi ma ka ʻaoʻao kamaʻāina, a ʻo nā keiki ʻelua ma ka ʻaoʻao malihini. Aia hoʻi ma hope o Hanakahi kona poʻe e hoʻolale ana iā ia i loko o ka hoʻopāpā, ʻo Piʻihonuaakalani lāua ʻo Waiākeakumuhonua, a pēlā pū hoʻi nā haumāna he lehulehu āna i aʻo aku ai. E like me nā loina maʻa o ka hoʻopāpā, na ka malihini ka lele mua. Ua lele nā keiki ʻelua, ʻalo ʻia e Hanakahi. Lele aku nō hoʻi ʻo Hanakahi, ʻalo ʻia e nā keiki malihini.
I ka wā i lele hou ai ʻo Hanakahi, e kuʻupau ana ʻo ia i nā ʻai a ka uʻi i paʻa iā ia: he holo, he kuʻi, he pahu, he nou, a he mokomoko. I nā ʻai a pau i kuʻupau ʻia ai, ʻo ka ʻalo ʻia ihola nō ia e nā uʻi o Kona. I ka wā a Hanakahi i manaʻo ai e hahau i kāna ʻai hoʻopau, he pahu ʻana a pākī i ka honua, ʻo ka pelu nō kā nā uʻi o Kona a walawala ʻino ana ʻo Hanakahi a make hoʻi i ka honua. Ma ka ʻike i paʻa iā Hanakahi, pēlā hoʻi kona kuʻupau ʻana, a ʻo ia ka haʻaheo o ko Hilo kini, he kuʻupau i ka ʻike, he kū hoʻi i ka ʻīpuka o ka hale o ka ʻike. Iā Hanakahi i hina ai, ʻo kona kiʻi ʻia e Kamiki me Makaʻiole, hoʻoponopono ʻia a maikaʻi kūpono, a e like me ka loina hoʻopāpā i hoʻohiki ʻia, ʻo ko lākou nei hoʻāikāne ihola nō ia.
I ka ʻaha kanaka e nānā mai ana, ʻo ka haʻaheo wale mai nō kā lākou. I ka nānā aku, ua hana a hōʻike ʻo Hanakahi i kona ʻike e like me kona mea i aʻo ʻia ai me he lā, "Hana Hilo i ka poʻi a ka ua," he noke a he kuʻupau hoʻi i kona ʻike a pau kona aho, a ola nō hoʻi ka ʻōlelo kahiko, "Pau ke aho i ke kahawai lau o Hilo."
He laʻana kohu loa kā Hanakahi hana i kona noho kahu ʻana i kona hoʻoilina ʻike a me kona kuleana he kupa o kona ʻāina. I ka wā i kū mai ai ka puʻu ālaina, ua noʻonoʻo mua ʻo ia i ka pono o kona kaiaulu ma mua o kona lele ʻana i naʻauao ia lele ʻana. No laila, ʻo ka nīnau nui e hāpai ʻia: he aha ka mea i kaulana ai ʻo Hanakahi a i hoʻopili ʻia ai i ka hoʻoilina o ko Hilo ʻāina? Eia hoʻi ia: he kalo kanu nō hoʻi ʻo ia o kona ʻāina i kūpaʻa pau loa i ka ʻike i paʻa ai kona kuanaʻike. ʻAʻole ʻo ia i hoʻopunipuni, kapa hou, hōʻano ʻē, a hoʻonuinui ʻōlelo a he makani. Ua kū maoli ʻo ia ma ka ʻīpuka o kona hale, he ʻike, a ʻo ia kona mea i nānā nui ʻia ai i ia wā, a ʻo ia hoʻi ka mea i paʻa ai kāna hoʻoilina no nā mamo ma hope mai. He ʻoiaʻiʻo maoli nō hoʻi ia hoʻoilina a Hanakahi, no ka mea, aia nō ke ō nei ia lawena a ka poʻe o Hilo, he poʻe kū i ka hana kahi, i ke kuʻupau ʻana i ka ʻike me ka pono, a ʻo ia mea ka mea e ō haʻaheo ai ʻo "Hilo Hanakahi." No laila, e kuʻu hoa heluhelu e aumiki pū nei, e lawe aku nō i kēia momi o ka moʻolelo he ʻīnaʻi e hana kahi mau ai.
No Hilo Kuʻu Lei Pāpahi
na Kamalani Johnson
Lana aʻe ka manaʻo i nei ʻāina
Na ke kulu aumoe au i hea mai
He ʻāina aloha ē, aloha wale hoʻi
Lohaloha ka makamaka, lohaloha wale hoʻi
Heahea mai ka Uluau, ka Puʻulena
(ʻO) kō ʻala lauaʻe (ia e) liʻa aʻe nei
Wilia ka lei, pau pū i ke aloha
(Eia lā) i ka manawa, ola (ʻo) loko aʻe nō
Puana aʻe ka welina aʻo kuʻu mele
Hoʻi aʻe ke aloha i nā Hilo ē
ʻŌwehe Mele
He mele mahalo kēia e hoʻomanaʻo ana i nā ke au iki me ke au nui o ka ʻike o Hilo i paʻa ma Mōkaulele, Hilo, Hawaiʻi. Hoʻomanaʻo ʻia ka ʻāina ʻo Hilo, ʻo ia ka mea e lana ai ka manaʻo ma ke ʻoki 1; a helu pū ʻia ke kulu aumoe, ʻo ia ka mea nona ka leo kāhea, ʻo ia hoʻi ka leo hoʻoholomua a hoʻoikaika. Helu ʻia ka Uluau a me ka Puʻulena, he mau makani pā aheahe o Hilo, nāna e lawelawe ana i ke ʻala lauaʻe ma ke ʻoki 2. Hoʻohālike ʻia ua mau makani nei me nā kumu hanohano o ka ʻike nāna i kahukahu i ka ʻike. Hoʻomanaʻo ʻia ka lei i pau i ka wili ʻia, ʻo ia ka mākaukau ʻana o ka haumāna ma lalo o ka malu o ke kumu ma ke ʻoki 3. Hoʻomanaʻo ʻia ʻo Hilo, ʻo ia kahi e hoʻi ai ke aloha.
Nā Kūmole
Hina, John "Prime." Kiʻi 2.
Kahena Cinema, Kiʻi 1, Kupa ʻĀina Summer Bridge Program, 2017.
Kihe, J.W.H.I. Ka Hoku o Hawaii, "Ke Kaao Hooniua Puuwai no Ka-Miki," 16 Malaki 1916.
Pukui, Mark Kawena. ʻŌlelo Noʻeau: Hawaiian Proverbs & Poetical Sayings. Honolulu: Bishop Museum Press, 1983.
–#448.
–#2609.
5. Freitas, Kalamakū. Wikiō 1.
6. Johnson, Kamalani.
–Kiʻi 3.
–Kiʻi 4.
–"No Hilo Kuʻu Lei Pāpahi."
