Holohiʻa Kahana, he ʻĀhiu
Wikiō 1. ʻO ke kahaone ʻo Kalehualoa i ka wā hukilau o nā kupa o Kahana.
He ʻōlelo ʻia ke kaʻao he moʻolelo haʻi waha ʻia mai kekahi hanauna i kekahi hanauna nona ka haʻawina e aʻo ai kānaka. I kekahi manawa, he hana maikaʻi a akamai o ka wā ma mua e naʻauao ai kānaka; a i kekahi manawa hoʻi, he hana kohu ʻole loa o ka wā ma mua e naʻauao ai kānaka. ʻOiai pēia, he mēheuheu ke kaʻao no nā ala i hāʻule ai kānaka a me nā ala i lanakila ai kānaka nāna e hoʻomālamalama mai ana i ko kākou ala e holomua ai. He laʻana kohu loa ka moʻolelo kaʻao no Hiʻiakaikapoliopele, ʻo Ka Wahine i ka Hikina a ka Lā, ʻo ka Uʻi Palekoki Uila hoʻi o Halemaʻumaʻu, iā ia ikaʻahele ai i ka mokupuni ʻo Oʻahu, i nā Koʻolau hoʻi, a hui ai me ke aliʻi waha ʻā o Kahana, ʻo Palani hoʻi kona inoa.
Wikiō 2. No ke koʻikoʻi o ka inoa ʻāina me Kahiau Wallace
Wahi hoʻi a ka moʻolelo, iā Hiʻiaka i hōʻea aku ai i Kahana e waiho lā i ka moku ʻo Koʻolauloa i kaulana hoʻi i ka makani holohiʻa he ʻĀhiu, pāeaea akula ʻo Hiʻiaka i kāna kau penei:
Kū mai! Kū mai ka nalu!!
Popoʻi kai uli, kai koʻo
Iwi koʻo i ke kai, ʻō ʻia ka papa
ʻO Palani ke aliʻi heʻe nalu o Kahana
ʻO Palani ʻŌ
ʻŌ ʻia ka papa
I ka wā a Hiʻiaka e pāeaea ana, e heʻe ana ua ʻo Palani nei i ka nalu me ka nānā kuli ʻokoʻa aku iā Hiʻiaka. He mea kēia i hū aʻe ai ka lena o Hiʻiaka a hālāwai akula ua ʻo Palani nei me ka hopena māinoino penei:
Iā Hiʻiaka nō e pāeaea ana i kēia kau, ua heʻe maila ʻo Palani i ka nalu, ʻo ia hele nō ia o ia Palani aliʻi nei o Kahana a kokoke nō hoʻi e pae i uka, ʻo ke kū honua wale aʻela nō ia o kēia nalu kūhaʻo, a poʻi ʻia ihola ka papa o ua aliʻi nei, a ʻo ka ʻoia ʻia ihola nō ia o ua aliʻi nei i lalo o ka hohonu, a pēlā ihola i make ai ʻo Palani ke aliʻi waha ʻā o ka makani ʻĀhiu o Kahana.
He laʻana kohu loa kēia moʻolelo kaʻao no Hiʻiaka i ka hopena māinoino e loaʻa i ka nānā kuli o ke kanaka i ka paʻa ʻole o ka lawena heahea kūpono i maʻamau ma ka hoʻokipa malihini. Inā paha i heahea aku ʻo Palani iā Hiʻiaka e hoʻokipa ana iā ia e like me ka mea i maʻamau i ka wā ma mua–ʻo ka hoʻonanea ʻana hoʻi i kahi ōpū weuweu o Kahana–inā nō paha ua ola ua aliʻi nei. Hōʻike ʻia naʻe, he aliʻi haole ua ʻo Palani nei mai Kahiki mai i hōʻea i Hawaiʻi a waha ʻā aku i ko Hawaiʻi nei pulapula, a i kokolo nō hoʻi ke aʻa a pulapula nā mamo āna; no laila, ma ka mole kona hemahema a me ka paʻa ʻole o nā lawena maʻamau a ka Hawaiʻi.
E like nō me ka pōʻino ʻana o Palani i ka nānā kuli, he haʻawina kēia e naʻauao ai ko kākou holo ʻana i mua, e ka hoa heluhelu–ʻo ka nānā kuli ʻole ke heahea mai kekahi, a ʻo ka mālama ʻana hoʻi i nā loina maʻamau i paʻa ai ka Hawaiʻi. Ua uku nō ʻo Palani i ka uku pōʻino o kāna mau ʻōlelo kīkoʻolā iā Hiʻiaka, a he hoʻomanaʻo mau ʻia a hiki i kēia lā. No laila, e naʻauao ko kākou launa kanaka ʻana, a me ka mālama ʻana hoʻi i ka hoa launa e pōmaikaʻi ai i ʻole hoʻi e uku i ka uku pōʻino e like me Palani.
Wikiō 3. No ke kuleana o ka inoa ʻāina me Kahiau Wallace
Pehea i hoʻomanaʻo ʻia ai ka haʻawina o ke kaʻao?
He nui nā momi e waiho mai ana i mua o kākou he hua no loko mai o nā moʻolelo kaʻao o ka wā ma mua: ʻo nā mele kahiko, ʻo nā kuhikuhi ʻana i ka ʻike kahiko, a pēlā pū nā moʻolelo i nalohia ma ke au ʻana o ka manawa. Hōʻike ʻia ma kā Keonaona, ka mea kākau o ua moʻolelo kaʻao nei, ʻo ke “kanaka kamaʻāina kahiko” o Kahana kai ʻike i kahi i ʻoia ʻia ai ʻo Palani. He laʻana ua kuhikuhi ʻana i ka haʻawina nui ʻo ka hoʻomanaʻo mau ʻia o ka hana a ke kanaka e hana ai ma hope loa aku o ka wā e hala ai:
Inā nō ʻoe e ka malihini hele mākaʻikaʻi i nā pali hāuliuli o nā Koʻolau, a loaʻa iā ʻoe kekahi kanaka kamaʻāina kahiko o Kahana, a laila, e kuhikuhi ʻia mai ana nō ʻoe i kahi i ʻoia ʻia ai ʻo Palani, a me ka pōhaku nō hoʻi e waiho ala ia wahi, a i manaʻo ʻia ʻo ke kino ia [o] Palani ke aliʻi waha ʻā o Kahana.
Wikiō 4. No ka manaʻolana no Kahana me Kahiau Wallace
ʻO ke ʻano o ka Hawaiʻi, he hoʻomanaʻo i nā hanana like ʻole o ke ola ma ka hoʻopaʻa i ka moʻolelo, ka haku i ke mele, a me ke kapa inoa pū kekahi. E like nō me ka waiho mai o kahi i ʻoia ʻia ai ʻo Palani a me ka paʻa o ua moʻolelo kaʻao nei i ke kupa kahiko o Kahana, pēlā nō hoʻi ka hoʻomanaʻo mau ʻia o ka moʻolelo a ili ia haʻawina mai kekahi hanauna a kekahi hanauna.
E like nō me ka hoʻomanaʻo ʻia o ko Palani moʻolelo māinoino nona kahi haʻawina nui kohu loa i ke ola kanaka, pēlā pū ke kū hōʻailona ʻana o ia moʻolelo i ka loina hoʻokipa e mālama ai kānaaka. No laila, e kuʻu hoa aumiki o ka manawa, e pūʻili ʻia ka loina heahea a paʻa pono i ō pono ka moʻolelo no nā hanauna e hiki mai ana.
Wikiō 5. No ka hoʻololi inoa ʻāina me Kahiau Wallace
No Loʻikeʻe
Hōʻike ʻia, he wahi loʻi ʻo Loʻikeʻe ma uka o Kahana, a ʻo ʻaneʻi kahi a Kāneloa e kauoha aku ai i kānaka e kanu ʻai iā ia ma ka palena o Kahaluʻu me Kahana. Wahi a ka moʻolelo, e kiʻei ana ʻo Kāneloa ma luna o nā poʻopoʻo a pau o ka ʻāina; a i kona ʻike ʻana aku i ke kekeʻe o ka lālani kalo, he kekeʻe nō kā hoʻi! Huli kona nānā ʻana i hope e nānā ai i ko Punaluʻu, he kekeʻe pū kā hoʻi! No laila, no ke kekeʻe o ka lālani kalo o ka loʻi i kapa ʻia ai ua wahi lā ʻo Loʻikeʻe. I ka noʻonoʻo ʻana aʻe i ka hoʻomanaʻo ʻia o ka moʻolelo ma ka inoa ʻāina, he nōhie a he nani maoli nō! Aia ma lalo nei ke Kiʻi 1 e hōʻike ana iā he mau loʻi o Kahana i kēia lā:
No Kalehualoa
Hōʻike ʻia, he wahi ʻo Kalehualoa i uka o Kahana, a ʻo ia pū ke one e waiho lā ma ke alo o Kahana e moe lōliʻi ana mai kahi kapa a kahi kapa. No ka lei ʻana o nā aliʻi o Kahana i ka lehua, kau aku i ka waʻa a huki aku; a no ka loa o kahi i huki ʻia ai, he kapa ʻia ʻo Kalehualoa no ka ʻohuʻohu o nā kāne a me nā wāhine i ka lehua. Aia ma lalo nei ke Kiʻi 2 e hōʻike ana i ka nani lua ʻole o Kalehualoa i kēia lā:
Wikiō 6. ʻO ka waiho kāhela mai o ke kahaone ʻo Kalehualoa.
No Kuilua
Hōʻike ʻia, ʻo Kuilua ka ʻāina mai ka lae ʻo Puʻuomahie a hōʻea aku i ka nuku muliwai; ʻo ua nuku muliwai nei kahi hoʻomaka o Kahawainui, ke kahawai e holo ana mai kahi peʻa a kahi peʻa o Kahana e hānai aku ana i nā loʻi o laila.
No Kamahana, Kila, me Kiʻei
Hōʻike ʻia, he mau moʻomoʻo ʻāina ʻo Kamahana a me Kila ma ke kualono pali o Kahana e pale ana hoʻi iā Kahana a me Punaluʻu. I ka hōʻea ʻana aʻe i luna pono o ia kualono pali, ʻo Kiʻei nō ia i kapa ʻia no ko Kāneloa kiʻei ʻana mai ia ʻaoʻao aku o Kahana iā Punaluʻu. Hōʻike ʻia ma ke kau a Hiʻiaka, “ʻO Kamaha[na], ʻo ke Kila i Kiʻei lā ē.” Aia ma lalo nei ke Kiʻi 4 e hōʻike ana i ka nani o Kamahana, Kila, a me Kiʻei.
ʻOhuʻohu Kalāhikiola
na Kamalani Johnson
ʻOhuʻohu Kalāhikiola i ka ʻāluna ahiahi
Hiki mai Māhealani kuʻu kamaʻāina koili kai
Ka ʻōiwi haʻaheo hoʻi a ka Nāulu
Kōaniani ka Mālualuakiʻiwai, he hoa hele no ke ao ʻōpua ē
Pua ʻehu Makaliʻi i luna
Nalo Kapaʻeleʻelekoʻa i lalo
Ahuwale Keaniani i ka lālani ʻōpua ē
E kuʻu hoa kāunu ē, ʻo kō aloha, ua alahula iaʻu nei ā
ʻO ia, ua ʻikea
ʻŌwehe Mele
He mele hoʻohanohano ʻāina kēia i haku ʻia ma ka papa HWST 662: Oli Kahiko a ke Kauka Kalena Silva i ka MH 2017. Hoʻomanaʻo ʻia ʻo Kalāhikiola ma ka lālani mele 1, he kuhi ʻana i ka hoʻoilina i waiho ʻia na ʻAne Keohokālole a me Mele Poka, a he hoʻohanohano ʻana i ka niʻo o Kahana, ʻo ke kualono hoʻi ʻo Kalāhikiola i hoʻopili ʻia me ke akua ʻo Kāne. Ma nā lālani mele 2-3, helu ʻia ʻo Māhealani, ka pō māhina e kau maʻamau ana i ke ahiahi e laʻi ai ke kai o Kalehualoa. Ma nā lālani mele 4-7, hoʻomanaʻo ʻia nā hiʻohiʻona koʻikoʻi o Kahana e like me ka Mālualuakiʻiwai–nāna e halihali i ka ua mai ka uka a ke kai, Makaliʻi–kahi o ke kino pōhaku o ke kilo iʻa, ke kūʻula ʻo Kapaʻeleʻelekoʻa, a me kahi kilo ʻo Keaniani. Ma nā lālani mele 8-9, kāhea ʻia ka hoa kāunu–ʻo ka ʻāina ʻo Kahana ia i hoʻokanaka ʻia–ʻo kona aloha ka mea i alahula i ka haku mele.
Nā Kūmole
1. Johnson. Kamalani. "ʻOhuʻohu Kalāhikiola," 2017.
2. Keonaona, Julie. Ka Hoku o Hawaii, “He Moolelo Kaao no Hiiakaikapoliopele,” 26 Ianuali 1926.
3. Lee, Mark, Mark Holladay Lee Photography.
–Kiʻi 1.
–Kiʻi 2.
–Kiʻi 3.
–Kiʻi 4.
–Kiʻi 5.
–Kiʻi 6.
–Wikiō 1.
–Wikiō 2.
4. Pukui, Mary Kawena, a me Elbert, Samuel H. Hawaiian Dictionary: Revised and Enlarged Edition. University of Hawaiʻi Press, 1983.
–"kaao."
5. Pukui, Mary Kawena. ʻŌlelo Noʻeau: Hawaiian Proverbs & Poetical Sayings. Bishop Museum Press, 1986.
–#495.
