Kaʻū ʻĀina Lohia i ka Nani
Wahi a nā moʻolelo no Kaʻū, he ʻāina kamahaʻo ʻo Kaʻū e ʻonipaʻa ana i ka hao a ka makani. He wahi nō hoʻi ia e lei ana i ke aloha o ke kamaʻāina, ka ʻike o nā kūpuna, a me ka manaʻo hoʻolana no ko mua aku. He ʻōlelo ʻia ʻo “Kaʻū Kū Mākaha,” a wahi nō hoʻi a ka paʻa moʻolelo ʻo Z. P. K. Kawaikaumaiikamakaokaʻōpua, ʻo nā aliʻi hoʻoluhi ʻekolu o Kaʻū––ʻo Halaʻeʻa, Kohāikalani, a me Koihala––nā aliʻi i kapa ʻia ai ʻo Kaʻū ʻo “Kaʻū Kū Mākaha” no ko Kaʻū ʻimi mau ʻana i kona pono a ea. I loko nō o ka lilo ʻana o ua mau aliʻi hoʻoluhi nei o Kaʻū ʻo ia nā mea i mākaha ai ko Kaʻū, he nui hou aku nā mea e haʻaheo ai ʻo Kaʻū e like hoʻi me ka ʻohana aliʻi o Kamāʻoa mā, a penei ia kaʻao ʻana.
A hōʻea ka huakaʻi a Kamiki mā i Kaʻū Kuehulepo, ʻo ka hele akula nō a Kamāʻoa, kahi o ke kawa lele kaulana o laila. Iā lākou nō a hōʻea, e kanikani pihe ana ʻo kai, a ʻo ia kā Kamiki o ka nīnau ʻana aku iā Kamāʻoa, “ʻEā, he aha hoʻi kēia kanikani pihe ʻana mai?” Pane akula ʻo Kamāʻoa, “ʻO Kaumaea akula kēlā, ʻo ke aliʻi nui o Kaʻū a puni, lāua me kāna kaikamahine kāʻeʻaʻeʻa i ka lele kawa ʻo Waiʻōmaʻoalelekoaʻe, ʻo ka lua ʻole hoʻi o Kaʻū.” He mea hoʻi kēia i ulu aʻe ai ka hoihoi o Kamiki mā e hele e hui pū. I ka hōʻea ʻana o Kamiki mā, he kāhāhā mai hoʻi kau, ʻoiai hoʻi, he kawa ia i ʻike mua ʻole ʻia, he kawa wai ʻole. ʻO ua kawa wai ʻole nei, he lepo. No laila, he lele i ke kawa a ke kiʻowai lepo o lalo.
I ka wā o lākou i piʻi aku ai i uka i kahi o ke aloaliʻi o Kaumaea, e pūʻuluʻulu ana kānaka: kāne, wahine, a keiki. E like me ka loina hoʻokipa mau, hoʻolale ʻia nā ʻāʻīpuʻupuʻu e hoʻomākaukau i ka papa ʻaina: kālua ʻia ka puaʻa a mama ʻia nō hoʻi ka ʻawa. I ka wā i mākaukau ai, ua hui pū kamaʻāina me ka malihini. I ka hui pū ʻana, e ʻiʻini ana ʻo Kamāʻoa, e lilo ʻo Kamiki mā he kāne na Waiʻōmaʻo no ka nui o ka ʻike a me ka ikaika––ʻo ka ʻōlelo paʻa nō naʻe a Kaumaea kāna i kānalua ai: ʻo ka mea hoʻi e eo ai ʻo Waiʻōmaʻo i ke kawa lele ʻo Kaumaea.
No ke ake o Kamiki mā e lei i ka haʻaheo o ka ʻāina, ua ʻimi ʻia nā kiʻina e paʻa ai ka hoʻokūkū, me ka manaʻolana pū nō hoʻi e eo ʻo Waiʻōmaʻo iā ia, ka mea e pāpahi ana i ka inoa haʻaheo: ke koaʻe noho lua o ke kawa lele ʻo Kaumaea, a ʻo ka uʻi ʻili lahilahi pehi pua ʻilima i ke kula nopu i ka lā o lalo. Ua hoʻomaka ka ʻaha leʻaleʻa ma ka lele ʻana o ka papa mua––ʻo nā kamaliʻi. ʻO ka lua o nā papa, ʻo nā ʻōpio. ʻO ke kolu o nā papa, ʻo nā kānaka uʻi; a ma ua papa nei ʻo Waiʻōmaʻo a me nā ʻōlohe mākaukau. E like me nā loina o ka lele kawa ʻana, ʻo ke kāne e eo ai ke kaikamahine aliʻi he ʻekolu manawa, e lilo ke kaikamahine aliʻi he wahine hoʻāo nāna; a inā hoʻi he wahine, e lilo ke kaikamahine aliʻi he aikāne nāna.
I ka wā i ʻike ʻia ai ka hōʻailona o ka hoʻomaka ʻana, neʻe akula ka poʻe a ka lepo nonolu––e hume ana nā keiki kāne i ka malo puakai, a ua mio a paʻa ka pāʻū mai luna mai o Uēkahuna a ka hope hualala o Kīlauea. Kūkala ʻia ka loina, a na Waiʻōmaʻo lāua me Kamiki lāua ʻo Makaʻiole ka lele mua––a ʻo nā mea ʻē aʻe, e hoʻomanawanui ana ma hope. Ua lele aku nō nā ʻaoʻao ʻelua me ka palamimo i hiki; a i ka hopena, ʻo ko Kona Kai ʻŌpua kai lei i ka haʻaheo, a ʻī akula ʻo Kaumaea, “Ua lilo ʻolua e nā keiki malihini kānaka uʻi i punahele naʻu a i mea nui i mua o kuʻu aloaliʻi e like me ka ʻōlelo aʻu i hoʻopaʻa ai ʻaʻohe mea nāna e wehe, pale, a kūʻē. Ua lilo hoʻi kuʻu kaikamahine i wahine na ʻolua a ʻo nā mea a pau a ʻolua e makemake ai, no ʻolua ia, no ʻolua ka leo e hoʻolohe ʻia ai e nā kānaka a pau ma ke ʻano he mau pūkaua no koʻu aloaliʻi a iā ʻolua ka hoʻoponopono ʻana o nā ahupuaʻa, nā ʻokana, a me nā kalana ʻāina o ka noho ʻana o nā haku ʻāina a pau a me nā konohiki, ma lalo aku ia o kā ʻolua hoʻomalu ʻana a noʻu hoʻi, e noho aku nō au me ka hoʻolohe ʻana i kā ʻolua mau ʻōlelo a pau e kauoha mai ai.”
No ke kō ʻole o ka huakaʻi hoʻoponopono ʻāina a Kauluhenuihihikoloiuka, ke kupuna āiwaiwa o lāua e noho ana i ka ʻiu o Hualālai, hoʻomanawanui ʻia ka pili ʻana me Waiʻōmaʻo a kō ka huakaʻi––ʻo ia kā Kamiki i ʻōlelo ai penei, “E ke aliʻi ē, e ola mau loa ʻoe a ʻo kēia manaʻo o ke aliʻi e pono e kali aia a puni ʻo Hawaiʻi a hoʻokō ʻia ka ʻōlelo kauoha paʻa loa a ke kupuna wahine āiwaiwa o māua a ʻo ia paha ka wā e hoʻoponopono ʻia ai kēia manaʻo o ke aliʻi a me ke kaikamahine aliʻi."
I ka ʻike ʻana o Kaumaea lāua ʻo Waiʻōmaʻo i nā palena o ka pili ʻana, ʻāpono ʻia akula, me ka ʻae ʻana o Kamiki me Makaʻiole, ʻaʻole e pili hou me kekahi ma ka huakaʻi, ʻoiai, ua pau ka wā kuakahi iā Waiʻōmaʻo nei, "Ke hoʻokuʻu aku nei au iā ʻolua e hele me ka maikaʻi me kuʻu kauoha paʻa naʻe iā ʻolua no ka mālama ʻana i ka maluhia o ko ʻolua kino naʻu hoʻokahi a e like nō hoʻi me kā ʻolua ʻōlelo kauoha iaʻu, pēlā nō hoʻi au e mālama ai i ka ipu huli a ka ʻaumakua me ka ʻae ʻole aku i kekahi ʻeu e hoʻokāpeke i ke poʻi a hui hou kākou."
ʻO ko ʻolua mau ihu, ua noa ia i ka ʻohana a me nā poʻe a pau ke honi, akā, ʻo ka iʻa kapu a ke konohiki ʻāina, ua kapu ia na ke kiaʻi loko, na ka haku nona ka mākāhā.
I ka ʻāpono ʻana, pūʻili ʻo Waiʻōmaʻo iā lāua ma ka ʻāʻī; a no ka hoʻokaʻulua ʻana o ka poʻe o Kaʻū iā lāua nei, ʻimi ʻia akula nā ʻōlohe hou aku o Kaʻū no lāua e hoʻopāpā ai. Hōʻea nō a mua o Kaholokūāiwa lāua ʻo kāna hānai ʻihi kapu ʻo Waiʻōhinukapuiwikauikaua a ʻike akula ʻo Kahilipali ma kāna papa kahuna no lāua. Iā ia e nānā ana, ʻike akula i ka wahine i poʻohina nona nā maka okōko ʻenaʻena i like me ka lapalapa o ke ahi. ʻO ua wahine nei āna i ʻike aku ai, ʻo Kauluhenuihihikoloiuka nō ia. Pēlā nō hoʻi i ʻike ai ʻo Kahilipali i ke āiwaiwa o ua mau keiki ʻōpio nei. I ka hoʻokokoke ʻana o nā keiki, heahea ʻia, “E kipa ma kauhale e nā keiki, he wahi ʻai nō ko ka hale, he wahi moʻopuaʻa nō e ʻai iho ai, a he aʻa ʻawa nō e mūkīkī ai, a he wahi nō e lōliʻi iho ai a kīkoʻokoʻo a mohala nā ʻau i ka paepae lomilomi." ʻO ka ʻae akula nō hoʻi ia o Kamiki mā a kipa akula i ka hale o Kahilipali, ke kahuna.
E like me ka loina maʻamau, pule ʻia akula ke kānaenae meaʻai, a ʻo ka hoʻomaka koke akula nō ia o ka ʻai, a inu, a iho maila ka ʻona o ka ʻawa kau lāʻau o Puna e hoʻoheno ana:
Mūkīkī wai a lelehuna a ka manu
ʻO ka ʻawa ʻili lena i ka uka ʻo Kaliʻu
ʻO ka manu ʻāhaʻihaʻi lau ʻawa o Puna
Māpunapuna mai ana kō aloha i oʻu nei
Hoʻolāʻau mai ana iaʻu, moe
No ka nui o ka ʻona o ka ʻawa, hāʻule ʻo Kahilipali a me Makaʻiole; a ʻo Kamiki hoʻi, hoʻonoenoe liʻiliʻi wale nō.
No laila, e nā hoa aumiki o ke kānoa hoʻokahi, e hoʻomanaʻo kākou i nā mea e “mākaha” ai ʻo Kaʻū. ʻO Kohāikalani, ʻo Halaʻeʻa, a ʻo Koihala nō paha ia; ʻo nā kupa o ka ʻāina nāna ke kipi ʻana nō paha; a ʻo ka ʻohana aliʻi o Kamāʻoa mā nona ka hoʻoilina aliʻi haʻaheo pū paha. E kūlia kākou i ka ʻimi i ka naʻauao moʻolelo o nā kūpuna, a pēlā hoʻi kākou e kahua ai no ka wā e holo nei, a e mauliauhonua ai no ko mua aku neʻepapa ʻana.
Kaʻū ʻĀina Lohia
na aumiki
Kaʻū Kū Mākaha ʻĀina lohia i ka nani ʻIhi kapu aʻo Hāʻao Hoʻoilina mai nā kūpuna ʻAkahi hoʻi ka ʻike maka Iā Kāwili me Halaʻeʻa I laila koʻu manaʻo Ka loa aʻi Kaʻū
Kamāʻoa waiho kāhelahela Kahania ka ihona o Kalae Huli aku iā Mōlī Ke hao nei ke ahe Hoʻilapa Lohia Honuʻapo i ke aloha Na ka welelau makani i hali mai Hoʻoipo ana me Kōloa Makanau kau mai i luna
ʻŌwehe Mele
He mele hoʻohanohano ʻāina ʻo Kaʻū ʻĀina Lohia i haku pū ʻia na ko aumiki, na Kamalani Johnson, Kapuaonaona Roback, a me Kuʻulei Bezilla, me ke ea i haku ʻia na Brad Watanabe, ma ka hoʻomanaʻo i ka huakaʻi i Kaʻū ma ka lā 27 o Malaki, 2021. Hoʻomanaʻo ʻia ʻo Kaʻū ma kona inoa kapakapa ʻo "Kaʻū Kū Mākaha" ma ke ʻoki 1, me ka helu pū i nā hoʻoilina e pili pū ana: he ʻāina lohia i ka pā ʻana o ka lā a he ʻāina kapu i ka ua Hāʻao. Hoʻomanaʻo ʻia ma ke ʻoki 2 ʻo Kāwili me Halaʻeʻa, nā au nui o Kalae, e hāpai ana hoʻi i kekahi o nā moʻolelo e "mākaha" ai ʻo Kaʻū. Hoʻomanaʻo ʻia ma ke ʻoki 3 ʻo Kamāʻoa, Kalae, me Mōlīlele, nā hiʻohiʻona nui hoʻi o Kamāʻoa, kahi hoʻi o ka huakaʻi nui a ko aumiki. Hāpai pū ʻia ka moʻolelo no Kamāʻoa i ʻike ʻia ma ka moʻolelo o Kamiki, he moʻolelo hou e ʻike ʻia ai ka mākaha ʻana o ko Kaʻū. Hoʻomanaʻo ʻia ma ke ʻoki 4 ka ʻālohilohi ʻana o Honuʻapo, Kōloa, a me Makanau, ka pahu hope o ka huakaʻi. Hāpai ʻia ka moʻolelo o Kohāikalani a me Koihala, kekahi o nā moʻolelo e ʻike ʻia ai ka mākaha ʻana o ko Kaʻū poʻe.
Kūmole
aumiki, "Kaʻū ʻĀina Lohia, 2021.
Ka Hoku o Hawaii, "Ke Kaao Hooniua Puuwai no Ka-Miki," 1914-1917.
Johnson, Kamalani, Kiʻi #1-4, 2021.
Z. P. K. Kawaikaumaiikamakaokaʻōpua, Nupepa Kuokoa, Moolelo No Kekahi Alii Kaulana o ka Moku o Kau, Hawaii, No Halae’a, ”10 Kepakemapa 1925, Puke LXIV, Helu 37, ʻAoʻao 5.
