Lapalapa anei ka mauli ma ke kūlelepaho?
I ka makahiki 1829, ua hoʻopuka ʻia ka māhele mua o ka Paipala ma ka ʻōlelo Hawaiʻi na nā mikionali. He kahua kēia i hoʻopuka piha ʻia ai ka Paipala i ka ʻōlelo Hawaiʻi he mau makahiki ma hope mai. He mea koʻikoʻi ka unuhi ʻia o ka Paipala i ka ʻōlelo Hawaiʻi ma nā makahiki hoʻomaka na nā mikionali i ka laha o ka manaʻo o ke akua i waena o ka poʻe Hawaiʻi, a ʻo ia pū kekahi mea nui i ʻīnana aʻe ai ka mākaukau o ka heluhelu a me ke kākau i ka Hawaiʻi. Na ua puka ʻana o ka mana ʻōlelo Hawaiʻi o ka Paipala i hōʻeu aʻe i ka hoʻoulu ʻia o ka heluhelu a me ke kākau, ʻoiai, ua lilo nā palapala hoʻomana e like me ka Paipala he mea nui i ulu aʻe ai ka ʻike hoʻohana o ka poʻe Hawaiʻi mai ia wā mai.
ʻEʻole ia hoʻokahua mua ʻana o ka mākaukau heluhelu a palapala ma ka ʻōlelo Hawaiʻi, mohala ʻole ai ka ʻike hoʻohana i hoʻopuka ʻia ai nā moʻolelo he nui lehulehu i paʻi ʻia ma nā nūpepa ma hope mai.
I ka makahiki 1834–he mau makahiki pōkole ma hope o ka puka mua ʻana o ka māhele mua o ka Paipala, ua hoʻokumu ʻia ka hale paʻi nūpepa mua loa ma Hawaiʻi ʻo Ka Lama Hawaii ma Lahainaluna. He nūpepa kēia i hoʻokele ʻia e nā mikionali nāna i lawe mai i ka palapala a me ka heluhelu i Hawaiʻi, a na kēia nūpepa i waele i ke ala i hoʻokumu ʻia ai he 100 a ʻoi nūpepa ʻokoʻa–he 125,000 a ʻoi ʻaoʻao nūpepa ʻōlelo Hawaiʻi–ma ka hoʻokahi kenekulia.
He kiʻina hoʻolaha ʻike kēia i kūkulu ʻia ma ka hoʻoilina i waiho mua ʻia na ka Paipala i ʻike ʻia ai ka noʻeau o ka poʻe Hawaiʻi he 200 haneli ma hope mai. ʻO ua noʻeau nei i ka hoʻolaha i ka ʻike kahiko–i ili mua mai ma ka waha mai kekahi hanauna a kekahi hanauna–ka ʻike hoʻohana o ia wā i pōmaikaʻi nui ai ka lāhui Hawaiʻi o kēia au e holo nei. No nā makahiki he nui, ʻo ka ʻike ma ka palapala ke ala i ola ai ka ʻike; mai nā makahiki 1970 mai, he mau pāpaho i hoʻolaha ʻia ai ka ʻike Hawaiʻi: he lēkiō, he wikiō, he kiʻiʻoniʻoni, he kiʻi kaha lima ʻia, a he kiʻi kaha lima uila ʻia pū kekahi. I nā makahiki i kaʻa hope aʻe nei o nā 2000, he pāpaho hou kai paʻa mai e naʻi nei ʻo ia kekahi ala hoʻokaʻaʻike nui o kānaka, a ʻo ia pū kahi e mālama ʻia nei ka ʻike Hawaiʻi: he kūlelepaho.
E like nō me ka mana nui a kānaka e hoʻomana nei i ke kūlelepaho e like me ka Instagram, ka Facebook, a me ka Tik-Tok paha, he mea nui pū ka hoʻomanaʻo ʻana i ka welo ʻike hoʻohana o nā kūpuna, ʻo ia hoʻi ka hele ʻana a mākaukau i ka heluhelu a palapala i ke kenekulia 19 a puka ka ʻike kahiko o nā ʻano like ʻole. Ma ua hoʻomanaʻo ʻana e ulu pū ai ka manaʻo e hoʻomoamoa aku i ka ʻike Hawaiʻi a laupaʻi ma o nā kūlelepaho like ʻole o ke ao, ʻoiai, ʻo ka mākaukau i nā ʻenehana hou e kaʻa ai ka manaʻo ka ʻike hoʻohana o kēia mau makahiki e holo aku nei.
Eia hoʻi ka nīnau: lapalapa anei ka mauli o ke kanaka ma ke kūlelepaho e like nō me ke ʻano i lapalapa ai ka mauli o nā kūpuna ma ka nūpepa? Pehea i ʻokoʻa ai ka lapalapa ʻana o ka mauli o nā kūpuna i ka wā o ka nūpepa ʻōlelo Hawaiʻi i ke ʻano e lapalapa ai ka mauli kanaka ma ke kūlelepaho (Tik-Tok, Instagram, Facebook, a pēlā aku)? ʻOiai he hua a kiʻina ke kūlelepaho e ʻike ʻia ai ka ʻiʻo o ke kanaka e like hoʻi me ka nūpepa no nā kūpuna o ke au i newa akula, he mea nui pū ke kiaʻi ʻana o ke kanaka i kāna lawena hoʻopuka ma luna o ke kūlelepaho, ʻoiai, he hua a kiʻina paha ia o ka mauli o ke kanaka. No laila, e nā hoa o ke kānoa hoʻokahi, e lapalapa mau ke ahi he mauli Hawaiʻi ma nā honua, hua, a kiʻina a pau!
Nā Kūmole
Hale Kuamoʻo, Ke Kūlia e Kāmau ai, 2020.
Misionari. Ka Palapala Hemolele a Iehova Ko Kakou Akua, Oʻahu, 1838.
Ka Lama Hawaii, 1838.
aumiki, kiʻi #1 a #4, 2021.
