Lawa nō paha ma ka ʻike i ka ʻōlelo?
No ka ʻōlelo me ka mauli.
He mea pōhihihi ka mauli. Ke ʻimi ʻia ʻo “mauli” ma ka puke wehewehe a Pukui lāua me Elbert, ʻo kēia kekahi o nā manaʻo mua i ʻike ʻia:
ke ola
ka puʻuwai
ke ea
ka ʻuhane
Hoʻopuka pinepine ʻia ʻo “mauli” me ka huaʻōlelo ʻo “ola.” He akua ʻo Mauliola no ke ola pono. A ʻo “mauli ola” kai kapa ʻia ke ea e ola ai kānaka a me ka mana hoʻōla a lapaʻau. Inā ʻoe e ʻimi ma ka puke ʻōlelo noʻeau, he hoʻokahi wale nō manawa e ʻike ʻia ai ka huaʻōlelo kū kaʻawale ʻo “mauli”: “2804 Ua kau ka mauli lele i ka muku.” Pili ia ʻōlelo i ka palupalu o ke ola, ʻoiai, ua hiki ke lele a hihia koke. Ma kēia noiʻi lihilihi ʻana, akāka maila kekahi manaʻo o “mauli”: ʻo ka mauli ka mea e ola ai ke kanaka, ʻaʻole naʻe ma ke ʻano ola kino ʻanatomia, he ea ʻuhane nō hoʻi. ʻO ka mauli paha kekahi mea e pahu ana iā kākou i mua e ʻolu ai, e waiwai ai, e lako ai, e ʻeuʻeu a e ahuahu ai ko kākou kumu ʻana ma kēia ola honua.
No laila, inā pēlā, he koʻikoʻi ka ʻike i ka ʻōlelo Hawaiʻi i kēia ʻano ola māhuahua? ʻOiai he kanaka ʻoe i poeko ka ʻōlelo Hawaiʻi, a i ʻole he haumāna nō paha o ka ʻōlelo makuahine, ua ʻike mua ʻia nō e ʻoe ke koʻikoʻi o ka ʻōlelo Hawaiʻi. ʻO kekahi mau hāʻina a kākou e ʻike pinepine ana no ke kumu i mea nui ai ka ʻōlelo ʻo ia hoʻi kēia:
Paʻa ka ʻike kuʻuna ma ka ʻōlelo Hawaiʻi.
Paʻa ke kuanaʻike Hawaiʻi ma ka ʻōlelo Hawaiʻi.
Ua loaʻa nō ia mau manaʻo Hawaiʻi i hiki ʻole ke unuhi ʻia ma kekahi ʻōlelo.
Ua ʻike naʻe kākou a pau, ua hiki i ke kanaka ke ola a holomua me ke aʻo ʻole ʻana i kāna ʻōlelo makuahine. ʻO kekahi o ko kākou mau kūpuna, ko kākou ʻohana nō paha, ia mau poʻe e ola nei me ka ʻōlelo Hawaiʻi ʻole. No laila, he nīnau kēia e noʻonoʻo ai kākou: he aha ia mau pōʻaiapili o kou ola i holomua ai ʻoe ma ke kū ʻana ma luna o kou kahua he kanaka ʻōlelo Hawaiʻi? E noʻonoʻo pono ʻoe. ʻAʻole loa kēia he nīnau nōhie.
ʻO kaʻu mau manaʻo e hāpai ana ma ke kūkā kamaʻilio me ka poʻe, ua pā maoli i ka ʻike i ili mai ma ka ʻōlelo Hawaiʻi. ʻO nā pāhana a pau aʻu e hoʻokō ana, ua kino mai me ke komo pū o ka ʻike i ili mai ma ka ʻōlelo Hawaiʻi. ʻO koʻu ʻike i ka hiki ke puka lanakila ma nā ʻīnea a pau o ke ola, ua loaʻa mai ma ka heluhelu a hoʻolohe ʻana i nā moʻolelo ʻōlelo Hawaiʻi o nā kūpuna. Ma ka pōkole, ʻaʻole hiki ke ana i ka holomua o koʻu ola i koʻu kahua ʻōlelo Hawaiʻi. ʻO ia hoʻi, ʻaʻole e kānalua i ka ulu māhuahua o ke ola i ka hiki ke ʻike maopopo i kā kākou ʻōlelo makuahine.
Kaluaikoʻolau: He moʻolelo ʻōlelo Hawaiʻi kaulana nui o ka ʻike me ka nanea.
ʻO kou ʻike i ka ʻōlelo Hawaiʻi, he kahua ia e kū ai ʻoe a e kōkua ai ʻoe i ka poʻe e piʻi ana a e paepae ana i ko lākou kahua. ʻAʻole paha kēia ma ke aʻo pololei ʻana i ka ʻōlelo Hawaiʻi. No kekahi o kākou e ʻiʻini ana e lilo i kumu ʻōlelo Hawaiʻi, pēlā nō paha. No ka hapa nui naʻe, ua loaʻa nā ala like ʻole e hoʻohana a e komo ai kā kākou ʻōlelo ma ka ʻoihana, ma ka nanea, ma ka launa kanaka. Ua pono naʻe e noʻonoʻo a hoʻohana maoli ʻia.
E hoʻi naʻe kākou i kēia kumuhana no ke kanaka ʻōlelo Hawaiʻi ʻole. Ua ʻoi aku kou ʻano Hawaiʻi, kou mauli Hawaiʻi hoʻi ma luna ona ʻoiai ʻaʻole ʻo ia he ʻōlelo Hawaiʻi? ʻAʻole. Mai noʻonoʻo iki pēlā. ʻAʻole loa ia he manaʻo hoʻoholomua. ʻO kāu hana no kou mau hoa ʻōlelo Hawaiʻi ʻole, he ʻelua mea:
1) Paipai i ke aʻo i ka ʻōlelo.
2) Kuhikuhi i kahi kūpono ke mākaukau e aʻo.
ʻO ka hoʻohana ʻana i ka ʻōlelo Hawaiʻi i holomua kou ola me kou kaiāulu, ʻo ia ka ʻīkoi o ka mauli. ʻO kou ʻike i ia ʻiʻini e hoʻohana i ka ʻōlelo Hawaiʻi ma ke ʻano he mea hoʻokāʻoi i ka honua, ʻo ia ka ʻīkoi o ka mauli. ʻO kou ala kakahiaka me ka ʻiʻini e hoʻoholomua i ka lāhui ma o ka ʻōlelo, ʻo ia ka ʻīkoi o ka mauli. ʻAʻole nō i lawa ma ka ʻike wale i ka ʻōlelo, ua pono e komo pū ma ka hana. Ua pono e komo pū ma kēia moʻokūʻauhau o ka hoʻoili maiau i ka ʻōlelo ma kekahi ʻano i māhuahua nā hanauna e hiki mai ana, ʻo ia ka ʻīkoi o ka mauli. ʻOiai ua loaʻa mai kou kahua i kekahi ʻano moʻokūʻauhau ʻōlelo Hawaiʻi, nāu kēia e paepae hou aku. ʻO kou kuleana paʻa nō ia.
He hoʻomaka wale nō kēia i ka noʻonoʻo i ke koʻikoʻi o ka ʻōlelo i ka mauli Hawaiʻi. ʻAʻole naʻe ia ʻo ka hāʻina pau. E waiho iho nō i nā manaʻo i kupu aʻe.
