Lei Punaluʻu i ke Aloha
He mauli anei ko ka ʻāina e like me ke kanaka? Hiki anei ke kahukahu ʻia e like me ka mauli o ke kanaka? No ke kanaka, kahukahu ʻia ka lapalapa ʻana o kona mauli ma ke komo ʻana i nā hana e hiʻa ʻia ai ia ahi e laʻa ka lawaiʻa, ka mahi ʻai, ka hula, a pēlā aku. No ka ʻāina, ʻaʻole ia he mea e ʻoni ana e like me ke kanaka maʻamau, no laila, pehea e kahukahu ʻia ai ka mauli o ka ʻāina? Ma ke kipa hope ʻana o kou mea kākau i ke kulāiwi aloha ʻo Oʻahu o Kākuhihewa, ua kipa akula nō i ka ʻāina mahi ʻai ʻo Punaluʻu e waiho lā i Koʻolauloa. Iaʻu i laila, ua kau koʻu manaʻo i nā mea i kaulana ai ia wahi, ʻoiai, ʻaʻole i nui ka ʻike i laha ma ke mele a me ka moʻolelo.
Ma ka puke ʻōlelo noʻeau a Pukui, hōʻike ʻia mai he hoʻokahi wale nō ʻōlelo noʻeau o Punaluʻu, a ʻo ia hoʻi kēia, “Ka ua kīkēhala o Punaluʻu,” a he ʻoiaʻiʻo maoli nō ua ʻōlelo nei––he ua nō hoʻi ko Punaluʻu e kīkē ʻia ai ka hala he nui o laila! No laila, ʻo ua ua kīkē hala o Punaluʻu a me kona kaulana i ka hala he nui, he mea paha ia o ka mauli o Punaluʻu? Pēlā paha, ʻaʻole paha. ʻO ke ʻano e kīkē ʻia ai ka hala o Punaluʻu e ka ua, he hiʻohiʻona paha ia i ili ma luna o ko Punaluʻu poʻe? Pēlā paha, ʻaʻole paha.
No ke kākaʻikahi o nā ʻōlelo kaulana, huli akula kou mea kākau a loaʻa maila kā Pukui mele ʻo “Punaluʻu.” Ma ua mele nei, helu ʻia nā hiʻohiʻona o Punaluʻu āna i makahehi ai: ke onaona o Punaluʻu i ka hala (hoʻi nō i ka nui hala!), ke kai hāwanawana e nehe ana, ka naupaka pili kahakai, a me ke ahe ʻoluʻolu a ka makani––he nani mai hoʻi kau! Hōʻike ʻia mai ma kā Pukui mele kona kuanaʻike no Punaluʻu a me kahi āna i walea nui ai––ʻo kai hoʻi! Iā ia, he mau hiʻohiʻona nui ke onaona hīnano, ke kai hāwanawana, ka naupaka kahakai, a me ka makani ʻoluʻolu i ia wahi, a ʻo ia hoʻi kāna i hoʻopaʻa ai ma kāna mele nani kamahaʻo. E like me ka ua kīkē hala o Punaluʻu e kū ana paha i ke ʻano o ko Punaluʻu poʻe, he mau hiʻohiʻona a hōʻailona pū nō paha nā mea a Pukui i helu mai ai no ka mauli o Punaluʻu. E like me kā Pukui i hōʻike mai ai ma ke mele, he mau hiʻohiʻona kēia o ka ʻāina e paʻa ana i ka naʻau o ke kamaʻāina, a e haʻaheo pū ai ʻo ia.
Onaona ʻo Punaluʻu
Sweet i ka līlia
Ke ʻala o ka hīnano
Hoʻohenoheno i ka poli
Ma ko kou mea kākau ʻimi noelo ʻana i ka ʻike no Punaluʻu, e kau ana koʻu manaʻo i ka ʻike i hoʻopaʻa ʻia e nā kūpuna, e nā mea ʻimi noelo e like me Pukui, a pehea hoʻi au? He aha kaʻu hana e paʻu nei e kahukahu ana i kēia ʻike i waiho ʻia mai na lākou, kēia ʻīkoi hoʻi o ko Punaluʻu mauli? No laila hoʻi koʻu haku ʻana he mele e hoʻomanaʻo a e hoʻohanohano ana i koʻu wā ma Punaluʻu me kuʻu mau hoakipa waipahē o ia lā––ʻo ka ʻohana Keōmalu hoʻi––e hāpai a e mahalo ana i nā nani o ka ʻāina e like me kā Pukui i hana aku ai. Ma kaʻu mele ʻo “Lei Punaluʻu,” hoʻomanaʻo ʻia ka hiʻohiʻona makamua aʻu i ʻike maka ai: he aloha––ʻo ua hiʻohiʻona nei o Punaluʻu ka mea i ahuwale mai ai ko Punaluʻu mauli iaʻu. Hoʻomanaʻo pū ʻia ke kualono ʻo Kāneloa e pili pū ana me Kahana, ka hala kīkē (he kū i ka moʻokūʻauhau mele o Punaluʻu!), a me ka uluwehiwehi (ʻo ke oho palaʻā a me ka ulumāmaki)––he mau hiʻohiʻona kēia e ʻike ʻia ai ke aloha ʻāina––he kāhiko e pāpahi mau ai nā kamaʻāina a me nā malihini pū.
Lei Punaluʻu i ke aloha
Wehi pāpahi no ke kamaʻāina
Kau poʻohiwi
No laila, e kuʻu hoa pepeiao kīʻaha wai o kēia nanea, ua komo nō kaʻu māpuna hoe ma ke kahukahu ʻana i ka hoʻoilina ʻike i waiho ʻia na nā kūpuna o kēlā ʻaoʻao ma ʻō no Punaluʻu. ʻO ua hoʻoilina nei he ʻike––he mele, he moʻolelo, he ʻōlelo noʻeau, he mahi ʻai, he ua, a he makani––ʻo ka ʻike nō hoʻi ia e kahukahu ai ke kanaka a lapalapa ko Punaluʻu mauli. I ka wā e hea ʻia ai ka makani pā aheahe, ka ua kīkē hala, ka naupaka pili kahakai, ka ulumāmaki o Keōmalu, a i ʻole ke kualono kamahaʻo ʻo Kāneloa, kahukahu ʻia ka mauli o Punaluʻu ʻĀina Aloha a lapalapa. No laila, e noelo mau ka ʻike a kahukahu ʻana i ke au iki a au nui o ko kākou ʻāina aloha!
Punaluʻu na Mary Kawena Pukui
Onaona ʻo Punaluʻu Sweet i ka līlia Ke ʻala o ka hīnano Hoʻohenoheno i ka poli He nani nō ka ʻikena Ke kai e nehe nei Ke kai hāwanawana Nanea ke hoʻolohe aku He beauty nō ka naupaka Pua pili kahakai He hoʻokahi nō ʻaoʻao Ka lihilihi o ia pua
He hoʻokahi nō ʻoe
Ke ʻike iā Punaluʻu
Ke ahe a ka makani
He ʻoluʻolu o ka ʻāina
Hāʻina mai ka puana
No Punaluʻu Aloha
Ke ʻala o ka hīnano
Hoʻohenoheno i ka poli
Lei Punaluʻu na Kamalani Johnson
Lei Punaluʻu i ke aloha
Wehi pāpahi no ke kamaʻāina
Kau poʻohiwi
Kilakila Kāneloa i ke awakea
Kekea kapu no Wākea
Hala kīkē hoʻi ē
A luna ke oho palaʻā wehiwehi
Ulumāmaki aʻo Keōmalu
Pūnana onaona
Puana hoʻi ke aloha ʻāina
Kāhiko e pāpahi mau ai
Lei Punaluʻu i ke aloha
ʻŌwehe Mele
Ua haku ʻia ʻo Lei Punaluʻu ma hope o ka huakaʻi i Punaluʻu me Allie Gutmanis-Burian lāua ʻo Kawai Taira, he mele hoʻohanohano ʻāina, ma hope o ka hoʻokipa ʻoluʻolu ʻia, ma ka malama ʻo Kaʻaona ma ka lā ʻo Kūkolu ma ka lā 14 o Iune, 2021. Hoʻomanaʻo ʻia ke aloha o ke kamaʻāina, he wehi e pāpahi mau ai ma ke ʻoki 1. Hāpai ʻia ʻo Kāneloa, ʻo ia kahi kiʻekiʻe loa o ke kualono a me ka ua Kīkēhala, ma ke ʻoki 2. Hoʻomanaʻo ʻia ka palaʻā a me ma ulumāmaki, ʻo ia nā “momi” nui o ke awāwa ma ke ʻoki 3.
Kūmole
1. Pukui, Mary Kawena. ʻŌlelo Noʻeau: Hawaiian Proverbs & Poetical Sayings. Honolulu: Bishop Museum Press, 1983.
–––#1569.
2. Pukui, Mary Kawena. Punaluʻu.
3. Johnson, Kamalani
–––Lei Punaluʻu. 2021.
–––Kiʻi 1-6. 2021.
–––Wikiō 1. 2021.
