No Keahialaka, Kūkiʻi, Makanoni, Haʻehaʻe, a me Kumukahi
Hāpai ʻia e nā lāhui like ʻole o ke ao ka mea nui o ka helu ʻana o ka lā mai kahi peʻa o ka ʻāina a kahi peʻa aku o ka ʻāina, mai kahi hulilau a kahi hulilau; ʻo ia helu ʻana o nā kukuna o ka lā ka mea e ola ai ka ʻāina, ka nohona, a mauli pū kekahi. E like nō me ka Moaʻe Pā Mau o ka ʻāina, pēlā pū ke kaukaʻi ʻia o ko ka lā hoʻopumehana ʻana i ka honua a ola kānaka.
ʻŌlelo ʻia ʻo Kumukahi a me Haʻehaʻe kahi e puka mua ai ka lā i ka hikina ma ka mokupuni ʻo Hawaiʻi, kahi kaulana i kona mau kualono uliuli. No ka mea nui naʻe o ka lā puka i ka hikina, e nīnau ʻia paha ka nīnau: ʻo wai lā ʻo Kumukahi lāua ʻo Haʻehaʻe? He kanaka paha lāua i ola, ʻaʻole paha? He aha ka mea nui o ko lāua mau inoa a mau ai ka inoa i kēia au e neʻe aku nei? Ma kekahi mau moʻolelo, he ʻōlelo ʻia ʻo Kumukahi mā he poʻe i hōʻea mai i Hawaiʻi mai Tahiti mai, a ʻo ia ʻāina e kaulana nei ʻo Kumukahi kahi i pae mua mai ai lākou. ʻAʻole ka hōʻoiaʻiʻo i ka pono me ka ʻole o ka ʻike i o kikilo ʻo ka pahuhopu o nēia kaʻikaʻi ʻana–akā, ʻo ke akāka ʻana mai o ka moʻolelo o Kumukahi mā ka pula nui e kau ana i ka maka; a ʻo ia ahu ʻana ka mea e ulu ai ka mahalo i ka moʻolelo kahiko a hoʻāno ʻia ka moʻolelo a me ona mau momi, no ka mea hoʻi, he haʻawina ola nō kona i kēia au e neʻepapa nei. Ma kēia hoʻohialaʻai o ka manawa kāua e lele ʻopu ai i nā keʻehina o ka ʻike a ʻike ʻia “ke au iki me ke au nui” o ka ʻāina ma ke kapuaʻi wāwae o nā kūpuna.

He mau wahi ʻo Keahialaka, Kūkiʻi, Makanoni, Kumukahi, a me Haʻehaʻe o Puna Paia ʻAla i ka Hala. I kēia mau lā, he ʻike ʻia nō ʻo Keahialaka he ʻāpana o Makuʻu; he ʻike ʻia nō ʻo Kūkiʻi he ʻāpana o Makuʻu; he ʻike ʻia nō ʻo Makanoni he pōhaku nui e kokoke ana i ka lae ʻo Kumukahi i Puna; he ʻike ʻia nō ʻo Kumukahi ʻo ia kahi hikina loa o ka pae ʻāina e puka mua ai ka lā; a he ʻike ʻia nō ʻo Haʻehaʻe he ʻāina e kokoke ana i Kumukahi. Hōʻike ʻia mai ma “Ke Kaao Hooniua Puuwai no Ka-Miki” nā hiʻohiʻona nani lua ʻole o Haʻehaʻe, Kumukahi, a me Makanoni penei:
Ua kiʻi akula ʻo Kamiki i ka ʻawa kaulana a ka manu, ʻo ia hoʻi ka ʻawa ʻili lena o Kaliʻu, ma loko aku o ka hale. He ʻawa ua ʻawa nei i nunui a kākāuha kona mau aʻa ma luna o ke kuahu, i pōkaʻa ʻia a poepoe i loko o ke kuʻina paʻūpaʻū a me ka ʻahu makaliʻi o Puna. I ia wā nō i pane mai ai ʻo Kaniahiku penei, “Alia hoʻi kou ʻapu ʻawa ʻana i ka ʻawa i hoʻolaʻa ʻia no Kūlilikaua, e ke keiki. E wehe mua aʻe nō iā māua nei, no ka mea, ua eo mua nō māua iā ʻolua i ka loaʻa ʻole o ka ʻai o ka ʻoihana mokomoko. E hoʻokuʻu mai ʻolua iā māua nei a hoʻāikāne kākou i like a like ka noho ʻana; a i kū ka manaʻo e kipa hou mai iā Puna nei, he hale kipa nō, he makamaka nō, a he ʻike ʻia nō ka papa lohi ʻo Āpua, ka nani o Kūkiʻi i ka kuikui ʻanapa, a me Haʻehaʻe lāua ʻo Kumukahi o luna o Makanoni.
He kuikui ʻanapa ko Kūkiʻi mea i kaulana ai, a he mea paha ia i mau mai a hiki i kēia lā, pehea lā.

He ʻāina nō ʻo Puna i kaulana pū i ke kai kōloa e nū ana i ka uluhala o Keaʻau, ʻo ia ʻōlelo kai ʻike ʻia ma nā mele a moʻolelo no Puna. Hōʻike ʻia ma “Ke Kaao Hooniua Puuwai no Ka-Miki” kahi i puka ai ka lā ma Puna penei, “E Kahaualeʻa ē, ua paʻa nō ka hanohano o Puna i ke kai kōloa e nū ana i ka uluhala o Keaʻau, a hōʻea i ka lā puka i Haʻehaʻe, a ka lae ʻo Kūkiʻi a me Makanoni." No ke kōloa ʻana o ke kai a wawā ka leo i loko o nā uluhala, lilo kēlā he hiʻohiʻona i ʻike ʻia ai ʻo Puna. He mea kupanaha ka mea e hōʻike ʻia nei ma ua moʻolelo nei, no ka mea, hōʻike a hōʻoiaʻiʻo ʻia mai ka lā puka i Haʻehaʻe; a he hiʻohiʻona ʻāina ia i lilo he mea nui no ko Puna poʻe, ko Hawaiʻi mokupuni poʻe, a pēlā pū ka poʻe mai Hawaiʻi a Niʻihau mā.
ʻOni mai ʻo Maunaloa me Kūlilikaua
Lā lae ani makani o Kaniahiku
Hiki i luna ka papa lohi ʻo Āpua
Ua lono akula lalo o Koʻokoʻolau ē
I kekahi manawa ma ka moʻolelo kahiko, he ʻike ʻia ka ʻāina he kanaka i noho i ka ʻāina. He mea hoʻopāhaʻohaʻo ka nūnē ʻana i ke ola maoli paha a me ka ʻole o ua mau kānaka nei i ka ʻāina, ʻaʻohe nō ala e hōʻoiaʻiʻo maoli ʻia ai. Hoʻokahi nō mea ahuwale: ʻaʻohe nao i ka pilina kūkaukaʻi o ka hana a kānaka i ka hana a ka ʻāina; a ʻo ka moʻolelo o ka ʻāina i paʻa ma kona inoa ke aʻoaʻo e maliu ai kānaka. Hōʻike ʻia ma “Ke Kaao Hooniua Puuwai no Ka-Miki,” ka huakaʻi ʻana o Kamiki mā i Puna e hoʻopāpā ai me Kaniahiku lāua ʻo Keahialaka, he mau ʻōlohe o Puna. He ʻāina ʻo Kaniahiku i Kalapana, a he ʻāina ʻo Keahialaka i Makuʻu; a ma ua moʻolelo nei o Kamiki, he kupuna wahine ʻo Kaniahiku no Keahialaka. A hāʻule ʻo Kaniahiku mā iā Kamiki me Makaʻiole, e hoʻokoe aloha ana ʻo Kaniahiku iā Keahialaka penei:
I ka wā a lākou i hōʻea aku ai, e kali mai ana ʻo Kaniahiku, ke kupuna wahine; a he hauʻoli nō kona mau hiʻohiʻona ke nānā aku. Hōʻike akula ʻo Keahialaka i nā mea a pau a kāna aikāne ʻo Kamiki i hana aku ai, a ʻo ia ko Kaniahiku mea i piha ai i ke pāhaʻohaʻo a hoʻopuka akula, “ʻAuhea ʻoe e kuʻu Lani, inā e hele pū ʻoe, o hele aku nō me ka nānā ʻole mai iaʻu. Ua pala koʻu iwi, ʻaʻohe waiwai i koe, he iwi koko wale nō koe e loaʻa ai ka ʻike; a ma laila hoʻi kō makemake no nā kaikamāhine aliʻi kapu ʻo Kūkiʻi me Makanoni, nā kaikuahine uʻi o nā keiki aliʻi Kalāpukaihaʻehaʻe a me Kumukahikalāitahiti. Aia a loaʻa ua mau kaikamāhine nei, he noho ʻai ʻāina iā Puna a ola ai koʻu mau iwi iā ʻoe, a lilo ʻoe he haku no kēia ʻāina nei ʻo Puna a ō ko kāua mau inoa a mau loa aku.
Hōʻike ʻia e Kaniahiku he mau kaikuahine aliʻi kapu ʻo Kūkiʻi me Makanoni no nā aliʻi ʻo Kalāpukaihaʻehaʻe a me Kumukahikalāitahiti.
Ma ke kālailai ʻana aku, he pilina nō ka ʻike o ka moʻolelo me ka ʻike o ka ʻāina: he ʻāina ʻo Kūkiʻi ma kahi e kokoke ana i Kumukahi, a ʻo Makanoni ka pōhaku nui e waiho ana i kahi kokoke i Kumukahi, e hoʻāhuwale mai ana i ka pili ʻana o nā ʻāina, kekahi i kekahi, e alo ana i ka pili o ua mau kaikuahine aliʻi nei o Puna i ola ma mua loa; a ʻo Haʻehaʻe ka ʻāpana ʻāina e pili lā me ka lae ʻo Kumukahi, a ʻo Kumukahi ia lae kahi e puka mua aʻe ai ka lā, e alo ana nō hoʻi i ka pilina o ka ʻike ʻāina me ka ʻike moʻolelo, no ka mea, he mau aliʻi ʻo Kalāpukaihaʻehaʻe, ʻo Haʻehaʻe hoʻi, me Kumukahikalāitahiti. He pilina kūkaukaʻi ke ʻike ʻia aia a ʻike ʻia ka waiho ʻana mai o kēia mau ʻāina, he kaikuahine a kaikunāne, e pili pū ana kekahi i kekahi.

E like nō me ka lawena a ke kanaka a me ka pilina kekahi i kekahi, pēlā pū paha ka pilina o ka ʻāina kekahi i kekahi. Hōʻike ʻia ka manaʻo o nā kaikunāne o Kūkiʻi lāua ʻo Makanoni no ka lilo ʻana o lāua iā Keahialaka penei:
Ua hoʻokō ʻia nō ua kauoha nei e Keahialaka a hui aku nō me Kūkiʻi lāua ʻo Makanoni. ʻO nā kaikunāne o Kūkiʻi me Makanoni kai kūʻē koe ʻo Kumukahikalāitahiti nāna i hoʻopale i nā kaikuahine ona. ʻO Kalāpukaihaʻehaʻe kai ʻāpono i ka lilo ʻana o nā kaikuahine ona iā Keahialaka, a ʻo ia mau like nō a hiki mai i kēia lā.

E like me ke kiaʻi ʻia o ka mea pūlama ʻia, pēlā pū ke kiaʻi ʻia o Kūkiʻi lāua ʻo Makanoni e Kumukahikalāitahiti lāua ʻo Kalāpukaihaʻehaʻe. Ma ka hoʻohālike ʻana i ka lawena kiaʻi o ka moʻolelo me ka waiho ʻana o ka ʻāina i ʻike ʻia ma ke Kiʻi 1 o luna, he ahuwale nō ke ʻano kiaʻi ʻia o Kūkiʻi lāua ʻo Makanoni ma ka pili pū me Haʻehaʻe lāua ʻo Kumukahi, kei nō hoʻi ka nani!
Wahi a ka paʻa moʻolelo noʻiau ʻo Kepelino Keauokalani, “Ahu Kupanaha iā Hawaiʻi ʻImi Loa.” ʻO ua ahu ʻana o ka ʻike Hawaiʻi ma Hawaiʻi i ka Hawaiʻi kā Kepelino e hoʻokau nui aʻe ana, a ʻo ia pū hoʻi paha ka mea e ola nei kēia moʻolelo aliʻi o Keahialaka, Kūkiʻi, Makanoni, Haʻehaʻe, a me Kumukahi. No laila, e mau ke ahu kupanaha ʻana o ka ʻike Hawaiʻi i ka Hawaiʻi a ʻimi loa, e kuʻu hoa heluhelu o kēia hialaʻai moʻolelo, me ʻoe nō ke aloha popohe lehua.
–––––
Pukui, Mary Kawena, Elbert, Samuel H., a me Mookini, Esther T. Place Names of Hawaii. University of Hawaiʻi Press, 1974.
–"Keahilaka"
–"Kūkiʻi"
–"Makanoni"
–"Kumukahi"
–"Kaniahiku"
Pukui, Mary Kawena, a me Elbert, Samuel H. Hawaiian Dictionary: Revised and Enlarged Edition. University of Hawaiʻʻi Press, 1983.
–"Kumukahi"
–"Haʻehaʻe"
Kihe, J.W.H.I. Ka Hoku o Hawaii, "Ke Kaao Hooniua Puuwai no Ka-Miki."
–18 Nowemapa 1915.
–17 Pepeluali 1916.
–1 Nowemapa 1916.
Ells-Hoʻokano, Kaylyn, me Kapp, Drew. “Palapalaʻāina o nā Ahupuaʻa o Puna,” 2019.