top of page

No Pōhakuolēkia me Pōhakuohanalei


Kiʻi 1. Hilo Hanakahi


No ka hoʻokuanaʻike: he moʻolelo kaʻao kēia e hōʻike mai ana i ka mea nui ʻo ke kūpaʻa i ke kahua a pōmaikaʻi ka hopena. Lana ka manaʻo o ka mea kākau, e lilo ua kōlamulamu nei he ʻelele hoʻokūpaʻa nāna e hoʻoili mai i nā haʻawina ʻo ke kūpaʻa e holomua ai nā hana hoʻohonua o ke au e holo nei.


E Lēkia ē, ʻoni a paʻa
E Lēkia ē, ʻoni a paʻa
ʻOni ʻia, ʻoni ʻia, ʻoni ʻia a paʻa

He mo‘olelo kēia e hō‘ike ana i ka hana ‘onipa‘a a ‘elua pōhaku i lawe ‘ia mai e Pele ma kāna huaka‘i mai Kahiki a hiki mai i Hawai‘i nei. Hō‘ike kēia mo‘olelo i ka mana nui o ka ‘onipa‘a i ka ho‘ā‘o ʻia e kekahi. I ka wā ma mua, ua huakaʻi mai ʻo Pele i Hawaiʻi mai Kahiki mai. He ʻewalu āna pōhaku kupua i lawe mai ai, āna i hoʻonoho ai ma nā mokupuni like ʻole o ka pae ʻāina ʻo Hawaiʻi.

Hoʻokahi pōhaku kupua o ka mokupuni ʻo Kauaʻi: ʻo Pōhakuohanalei kona inoa. Hoʻokahi pōhaku kupua o ka mokupuni ʻo Oʻahu: ʻo Pōhakuomālei kona inoa; aia hoʻi kona wahi ma kai o Makapuʻu ma ke ahupuaʻa ʻo Waimānalo ma ka moku ʻo Koʻolaupoko. ʻEono pōhaku kupua o ka mokupuni ʻo Hawaiʻi: ʻo Pōhakuokāne ko ka moku ʻo Kona pōhaku; ʻo Pōhakuokua a me Pōhakuolono ko ka moku ʻo Kaʻū pōhaku; he pōhaku neʻe ʻo Pōhakuokaʻa, no laila, ʻaʻohe ona wahi noho paʻa; a ʻo Pōhakuolēkia ko Puna pōhaku. ʻO Pōhakuolēkia ka makahiapo a Keahakea lāua ʻo Puʻukea, a he kaikunāne pū no Kapoho, kona kaikuahine. No Pōhakuolēkia lāua ʻo Pōhakuohanalei kēia moʻolelo.

I ko Pele noho paʻa ʻana ma kona kūlanakauhale kamahaʻo ʻo Kīlauea, hū aʻela kona aloha iā Pōhakuohanalei e noho ala ma ka mokupuni ʻo Kauaʻi. No laila, kiʻi ʻo Pele iā Pōhakuohanalei a lawe mai iā ia e noho pū me ia me kona ʻohana i luna o Mokuʻāweoweo. Ua hoʻoleʻaleʻa lākou ma nā ʻano hana like ʻole: he ʻauʻau kai, heʻe hōlua, a me nā hana leʻaleʻa ʻē aʻe nō hoʻi o ia wā. ʻO Pōhakuohanalei pū kekahi me ka ʻohana o Pele ma nā wahi a pau a lākou i hele aku ai. No ka hoʻohihi ʻana o Pōhakuolēkia i ka uʻi launa ʻole o Pōhakuohanalei, ua “hihia ihola nā makau a ka lawaiʻa.” No laila, noi akula ʻo Pōhakuolēkia i ko Pele ʻae ʻana e hoʻāo lāua. ʻAe akula ʻo Pele, hoʻāo nā pōhaku ʻelua, a hoʻi akula lāua i luna o ka pali ʻo Kapoho, ka wahi noho o Pōhakuolēkia.

Kiʻi 2. Maunakea i ka ʻEhu Kakahiaka

I kekahi lā, ua hiki mai he kanaka hana ʻino ʻo Kalaikini kona inoa i ka moku ʻo Puna, me ka manaʻo, e wāwahi aku i nā kupua o Hawaiʻi Mokupuni. Iā ia i hōʻea mua mai ai i Hawaiʻi Mokupuni nei, ua wāwahi pau akula ʻo ia i nā kupua o Pākini, Kaʻū; no laila, ʻo ka manawa ʻelua kēia o kona wāwahi kupua ʻana. Iā Kalaikini i hōʻea aku ai i Puna, ua komo hou ihola ka manaʻo i loko ona e ʻeli a hemo ʻo Pōhakuolēkia mai kona wahi e noho ana i luna o ka pali ʻo Kapoho. No laila, ʻo ka ʻeli ihola nō ia o Kalaikini mai ka piʻi ʻana o ka lā i ke kakahiaka a hiki i ka napoʻo ʻana o ka lā i ke ahiahi; pēlā mau nō hoʻi kāna hana i kēlā lā kēia lā.

No ka hemo ʻole aʻe o Pōhakuolēkia mai ka honua mai, pōloli ʻē maila ka lua o ka inaina. No laila, hoʻi ʻo Kalaikini i kauhale e ʻai ai. I ko Kalaikini hoʻi ʻana i kauhale, ʻike ʻo Pōhakuohanalei i ke ʻāʻumeʻume ʻana o kāna kāne ʻo Pōhakuolēkia i ka hana ʻino ʻia e Kalaikini, a ʻo ia ka mea i komo ai ka minamina i loko o ua Pōhakuohanalei nei o hemo kāna kāne a pilikia auaneʻi. No laila, me ke kuʻupau i kona aho pau loa ʻo ia i kāhea leo nui aku ai i kāna kāne, “E Pōhakuolē kia ē, ʻoni ʻia a paʻa! E Pōhakuolēkia ē, ʻoni ʻia a paʻa! E Pōhakuolēkia ē, ʻoni ʻia, ʻoni ʻia, ʻoni ʻia a paʻa!”

Kiʻi 3. Pōhaku i Kapoho, Puna.

No ka pā o Pōhakuolēkia i ka leo hoʻolale piha aloha o kāna wahine ʻo Pōhakuohanalei, ʻo ia kona mea i noke aku ai i ka ʻoni a paʻa kona kūlana i ʻole ʻo ia e hemo. I ka wā a Kalaikini i hoʻi mai ai, kuʻupau akula ʻo ia i ka ʻeli i hemo ʻo Pōhakuolēkia. Ua noke ʻo ia i ka ʻeli a pō ke ao, a ao ka pō. I loko nō naʻe o ua noke ʻana ona i ka ʻeli, ʻo ia paʻa nō hoʻi ia o Pōhakuolēkia e like nō me ka leo hoʻolale a Pōhakuohanalei. No ka ʻoni ʻana o Pōhakuolēkia a paʻa kona kūlana, pihō akula ko Kalaikini naʻau a hoʻomau akula ʻo ia i kāna huakaʻi wāwahi kupua o Hawaiʻi Mokupuni, a kū mai ʻo Pōhakuolēkia lāua ʻo Pōhakuohanalei he hōʻailona o ka mana nui o ka ʻonipaʻa i loko o ka hana ʻino ʻia mai, a ʻo ia nō hoʻi kēlā pōhaku e kū nei ma ka pali ʻo Kapoho a hiki mai nō i kēia lā.

 

Nā Kūmole

  1. Johnson, Kamalani. Kiʻi #1-3, 2021.

  2. Nupepa Puka La Kuokoa, "He Kaao HoonauePuuwai no Puakaohelo," 26 Kekemapa 1893.

  3. Pukui, Mary Kawena a me Green, Laura C.S. Folktales of Hawaiʻi: He Mau Kaʻao Hawaiʻi. "Ka Moʻolelo o Pōhakuohanalei a me Pōhakuolekia." Bishop Museum Press: Honolulu, 1995, ʻao. 113.