Pehea e kō ai ka makemake i ke mele?
Wikiō 1. Laukaʻieʻie
Kauhikeʻīmakaokalani
He ala ke mele e hoʻomau ai i ka ʻike–he aloha i ke kanaka, he aloha i ka ʻāina, a he hoʻohanohano pū nō i ke aliʻi–mai kekahi hanauna a kekahi hanauna; a ma kekahi ʻano, he ʻenehana nō ia o ka wā ma mua e like paha me ka ʻenelule o kekahi wā a me ke Google Drive o kēia wā e holo nei...he kupanaha kā hoʻi! Ma ka hīmeni a oli ʻia paha o ke mele, puka mai ka ʻike a ka haku mele i ʻōkomo a ʻāwili noʻeau aku ai. ʻO ua ʻike nei i ʻāwili ʻia, he ʻike ia a ka haku mele i manaʻo ai he makepono ma ke kō ʻana o ka makemake o kāna mele. Ma kēia aumiki ʻana, e nānā ʻia ana kekahi ʻano kō ʻana o ka makemake o ʻelua mele “Kuʻu akua i ka hale hau” mai loko mai o “Ka Moolelo Hawaii o Hiiakaikapoliopele” na Poepoe, me ka ʻike pū i ʻelua ala i kō ai ka makemake o ke mele ma ka huakaʻi a Hiʻiaka.

Kiʻi 1. Welelau
Ma ke kaʻahele ʻana o Hiʻiaka a hōʻea ana i Kaʻaʻawa mā, hālāwai akula ʻo ia me Kauhikeʻīmakaokalani, he ʻīlio kupua i lawe ʻia mai e Kāne mai Kahiki mai. Ma hope o ko Hiʻiaka hoʻāla ʻana iā ia ma ke kau, ua ʻoni aʻela ʻo ia a ala aʻe. Iā ia i ala aʻe ai, pane akula ʻo Hiʻiaka penei, “E noho nō ʻoe e ka makua kāne ē, e walea i ka pehia a ka ua Maʻakua,” a ʻo ia kā Hiʻiaka mea i pāeaea aloha aʻe ai i kāna kau pēia:
Kuʻu akua i ka hale hau, hale kanaka ʻole
ʻOkoʻa ka hoa kanaka e laʻa ai lā hoʻi
Penei wale nō ka ʻike aku
Ālai ʻia e ke kīʻohuʻohu
Auē kuʻu aku––a
E noho nō ʻoe––
E noho
He mele aloha nō ua mele nei a Hiʻiaka e hoʻolale ana iā Kauhikeʻīmakaokalani e noho paʻa ʻo ia ma kona wahi, ʻaʻohe hoʻi mea e hoʻoluhi ʻia ai ʻo ia. I ke mele nō a kuʻu, laʻi ʻo ia a hoʻomau akula ka hele a Hiʻiaka a hōʻea i Kahana.

Kiʻi 2. ʻŌpuʻu
Hoʻomaka ke mele ma ke kāhea ʻana iā Kauhikeʻīmakaokalani i ka lālani 1, ʻo ia kona akua i ka “hale hau,” i ka “hale kanaka ʻole.” ʻO ua “akua” nei, he ʻōlelo ʻana paha ia no kona ʻano he makua kāne no Hiʻiaka e like me kā Hiʻiaka heahea mua ʻana iā ia ma mua o ke mele; a ʻo ua “hale hau” a “hale kanaka ʻole” e hāpai ʻia nei, he hōʻike no ka ʻimi ʻana i ka makamaka, i ka ʻohana nō hoʻi. Ma nā lālani mele 2 a 3 hoʻi, hōʻike ʻia ka mea e “laʻa” ai: ʻo ka hoa kanaka. ʻO ua hoa kanaka nei, ʻo ia ka mea e hāpai ʻia nei ke mele: ʻo Kauhikeʻīmakaokalani, ʻo kā Hiʻiaka mea e ʻimi nei. Ma nā lālani 4 a 5, hōʻike ʻia ka mea e ālai ana i ka pili, ka mea hoʻi e kaʻawale nei ʻo Hiʻiaka a me kona makamaka; a ma nā lālani 6 a 7, hōʻike ʻia ka makemake nui o ke mele: ʻo ka hoʻolale ʻana iā Kauhikeʻīmakaokalani e noho ma ke aloha.

Kiʻi 3. Kumu
He mele kēia ma waena o ka ʻohana e hōʻoia ʻia ai ka pilina no ka ʻike ʻole o kahi i kekahi. ʻOiai, he makua kāne o Kauhikeʻīmakaokalani no Hiʻiaka a Hiʻiaka i kamaʻole ʻole ai, ʻo ko Hiʻiaka kau ʻana i ke mele ka mea i ʻike ʻia ai ka pilina. Ma ke ʻano he wahī e paʻa ai ka ʻike, ua komo ka ʻike no ka ʻohana Pele (nā lālā, nā kino lau, a me nā pilina ʻohana); a ʻo ua ʻike nei ka mea i “laʻa” ai ka pilina. ʻO ke kanaka ʻike i ka moʻolelo o ka ʻohana ka mea hoʻokahi e ʻike ana i ka mea nui o ke mele; pēlā i kō ai ka makemake nui o ke mele.
Waiakahilahila
Ma hope o ko Palani pau ʻana iā Hiʻiaka i Kahana i kāna hana waha ʻā, hōʻea akula ka hele a Hiʻiaka me Wahineʻōmaʻo i Hauʻula a ʻōlelo akula ʻo Hiʻiaka penei, “Eia nō i ʻaneʻi ia pili o kākou ʻo Waiakahilahila, a nona kēlā puʻu kapu e ulu maila ka lehua, ke kī, a me ke koa a kākou e ʻike akula. No laila, e kānaenae aʻe au iā ia a hele a kākou.” E like nō me ke ʻano i pāeaea ʻia ai ke kau iā Kauhikeʻīmakaokalani ma ka hōʻoia pilina ʻohana, pēlā pū hoʻi ka ʻimi ʻana aku iā Waiakahilahila penei:
Kuʻu akua mai ka hale hau ē
Hale lāʻau anu o ke hoa
Ko ke hoa kanaka e ʻāʻā ʻia ē
Lilo kuʻu akua i ke Koʻolau makani ē
E aloha mai

Kiʻi 4. Hihipeʻa
Hōʻike ʻia ma nā lālani 1 a 2 ko Hiʻiaka heahea ʻana i kona “akua” ma ka “hale hau.” ʻO ua “akua” nei e hōʻike ʻia ana, ʻo ia paha ka makamaka e ʻimi ʻia nei e like nō me kona kau ʻana iā Kauhikeʻīmakaokalani. ʻO ua “hale hau” e hōʻike ʻia ana, ʻo ia paha kona hōʻike ʻana no ka ʻimi ʻana i ka makamaka e like me ke mele mua; ʻo ka “hale lāʻau anu” ka ʻōlelo o kēia mele e hōʻike ana paha i ka noho ʻole ʻia o ka hale e ka makamaka e like me ka ʻōlelo “hale kanaka ʻole” ma ke mele mua.
Ma nā lālani 3 a 4, hōʻike ʻia ka mea e ālai ana i ka pili o nā ʻaoʻao ʻelua, ʻo “ke hoa hoa kanaka e ʻāʻā ʻia ē,” ʻo ka pane ʻole o ke kamaʻāina i ka heahea a ka malihini; he manaʻo hoʻi kēia i ʻike ʻia ma ke mele mua luna ma ka ʻōlelo “Ālai ʻia e ke kīʻohuʻohu.” Hoʻoikaika ʻia ka paʻa mua ʻole o ka pilina ma “Lilo kuʻu akua i ke Koʻolau makani ē,” ʻoiai, he makani holo ikaika ke Koʻolau; a ua ʻike pū ʻia ia ʻano hoʻoikaika ʻana ma “Auē kuʻu aku––a” ma ke mele mua. Ma ka lālani 5, hōʻike ʻia ka makemake nui o ke mele: ʻo ko Waiakahilahila aloha ʻana iā Hiʻiaka mā. ʻO ua makemake nei i hōʻike ʻia, ʻo ia kai hōʻike pū ʻia ma ke mele mua: ʻo ko Kauhikeʻīmakaokalani noho ʻana ma kona wahi. I ke kau nō a pau, pane mai ka leo o Waiakahilahila iā Hiʻiaka mā, “ʻO ʻoe ia! ʻO ʻoe ia, e ka wahine ma ka hikina a ka lā. Aloha! Aloha nō ʻoe, e Hiʻiakaikapoliopele. He noho kualono, kuahiwi wale iho nō kēia e noho nei lā, ʻaʻohe wahi kūʻono. Ō hele!” no laila, ua hiki ke ʻike i ke kō o ka makemake o ke mele: he apo aloha.

Kiʻi 5. Wao
No laila, e like nō me ke mele “Kuʻu akua i ka hale hau,” he mele kēia i piha i ka ʻike i ʻike ʻia e nā mea nona ia kuanaʻike no ka ʻohana Pele. Ke ʻole ia ʻike i ka mea e oli ʻia ana, ʻo ia nele nō ia o ka ʻike a hala ka pahuhopu nui. Pēlā pū nō hoʻi paha ka mea nui o nā mele kahiko. Ke ʻole ka ʻike a kuanaʻike o ka wā ma mua, ʻo ia nele nō ia; no laila, ʻo ka hoʻoikaika ʻana a loaʻa mai ke kī kūikawā i ka luawai huna o nā kūpuna ka mea e mana ai ke kanaka i ka ʻike. E mau ka noke ʻana i ka ʻike kupuna!
Kūmole
Hoʻoulumāhiehie. Ka Na'i Aupuni. "Ka Moolelo Hawaii o Hiiakaikapoliopele," 31 Ianuali 1906, Buke 1, Helu 54.
Kamalani Johnson.
–Wikiō #1.
–Kiʻi #1-#5.